Definicja
Liryka [gr. lirykós – ‘odnoszący się do liry’] to jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok epiki i dramatu). Nazwa ta pochodzi od liry (lutni) – starogreckiego instrumentu muzycznego. Przy dźwięku liry poeci śpiewali swoje wiersze i pieśni. Dziś na określenie utworów lirycznych używamy także wspólnego określenia – poezja, również pochodzącego z języka greckiego.
Utwory liryczne opisują przeżycia wewnętrzne, emocje i przekonania, zamknięte w raczej subiektywnej, monologowej wypowiedzi. Głównym elementem utworu lirycznego jest podmiot liryczny, czyli postać „mówiąca” w danym wierszu. To jej myśli i uczucia organizują konstrukcję całego utworu.
Lirykę uznaje się za pierwotną formę wypowiedzi literackiej, ze względu na związek z obrzędami religijnymi, zaklęciami magicznymi i modlitwą. Początkowo liryczne pieśni wykonywane były wyłącznie przy akompaniamencie instrumentów – tę sztukę z kolei nazywamy meliką.
Cechy
-
Monolog jako podstawowa forma wypowiedzi lirycznej
-
Przeważnie rytmizacja czyli regularne powtarzanie po sobie cząstek wiersza
-
Bogate wykorzystanie środków stylistycznych (przenośnie, porównania, epitety, uosobienia)
-
Kompozycja utworu podporządkowana przekazowi uczuć i przeżyć podmiotu
Rodzaje
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego wyróżnia się:
- lirykę bezpośrednią (podmiot występuje w pierwszej osobie, wprost wyraża swoje przeżycia i uczucia)
- lirykę pośrednią (podmiot jest bardziej ukryty za konstrukcją świata przedstawionego, wyraża swoje myśli i przeżycia nie wprost ale poprzez sytuacje i inne postacie)
- lirykę inwokacyjną (monolog podmiotu ma formę wezwania, zwrotu retorycznego do adresata)
- lirykę podmiotu zbiorowego (wyrażającą zbiorowe myśli i emocje)
Ze względu na tematykę i typ wyrażanych emocji wyróżnia się najczęściej lirykę:
- miłosną (tematem jest miłość)
- religijną (odnosząca się do religii i jej kontekstów)
- patriotyczną (tematem jest naród i ojczyzna)
- refleksyjno-filozoficzną (celem jest analiza uczuć i przeżyć wewnętrznych)
- autotematyczną (celem jest refleksja na temat samego poety i jego roli)
W pewnym momencie liryka oderwała się od muzyki, choć niektóre z gatunków antycznych przetrwały nawet do do XIX wieku np. oda, hymn, tren czy elegia.
Najważniejsze gatunki liryczne z kręgu kultury europejskiej to:
anakreontyk, ballada, duma, elegia, dytyramb, elegia, epigramat, epitafium, fraszka, hymn, limeryk, madrygał, oda, pieśń, psalm, sielanka, niektóre poematy, sonet czy tren.