Rzeką nazywamy masę wody płynącą w korycie naturalnym pod wpływem siły ciężkości. Działalność rzek (transport, erozja, akumulacja) to procesy fluwialne. Formy rzeźby utworzone wskutek niszczącej lub budującej działalności rzek to formy fluwialne. Osady transportowane i akumulowane przez rzeki to aluwia.
W odróżnieniu od procesów stokowych (denudacyjnych) działalność rzek nie doprowadza do zrównania powierzchni Ziemi, lecz polega na rozczłonkowywaniu powierzchni Ziemi - form utworzonych przez siły wewnętrzne.
Forma rzeźby utworzona przez niszczącą i budującą działalność rzeki to dolina rzeczna. Najniższa część doliny, w której stale lub okresowo płynie woda to koryto rzeczne.
W zależności od spadku wyróżniamy:
- rzeki górskie - o spadku >5‰
- rzeki wyżynne - o spadku 1-3‰
- rzeki nizinne - o spadku 0,05-0,5‰ o różnej energii.
Rzeźbotwórcza działalność rzek
Działalność wody rzecznej polega na:
- erodowaniu - żłobieniu dna (erozja wgłębna) i brzegów koryta (erozja boczna),
- przenoszeniu materiału (transport fluwialny),
- osadzaniu - akumulacji fluwialnej, efektem akumulacji fluwialnej są łachy korytowe, stożki napływowe i delty (od kształtu greckiej litery delta).
 |
| Rzeka Wampool (Wielka Brytania) - meander; autor: Simon Ledingham (8.09.2004), źródło: wikipedia.org |
Omówione wyżej procesy zachodzą z różną intensywności na długości rzeki. Wyróżniono zatem odcinki:
- górny (źródłowy),
- środkowy,
- dolny (ujsciowy).
W górnych odcinkach rzek procesami przeważającymi są: erozja denna i boczna. Strefy te nazywamy strefą „produkcji” rumowiska rzecznego.
Odcinek środkowy charakteryzuje się występowaniem erozji bocznej, wynikiem której są meandry – zakola (odcinek koryta rzeki o kształcie łuku, brzeg wklęsły jest podcinany, brag wypukły nadbudowywany przez akumulację, przewężenia między dwoma meandrami są przecinane tworząc starorzecza) oraz łachy.
 |
| Nil i delta Nilu z orbity; autor: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC, źródło: wikipedia.org |
Odcinek dolny (ujściowy) to strefa akumulacji. Na odcinku tym następuje wyraźne odkładanie się materiału rumowiskowego.
Rozróżniamy doliny powstałe wskutek wyłącznie erozyjnej działalności rzek, są to:
• gardziele - dolina młoda o urwistych skalistych zboczach
• jary - doliny o wąskim dnie i bardzo stromych zboczach (>60°), powstaje zwykle przez powiększenie gardzieli
• wciosy - najczęściej występujący typ doliny w obszarze górskim i wyżynnym, cechuje go wąskie dno, nie wyrównany spadek, przekrój poprzeczny w kształcie litery V
• doliny płaskodenne - o szerokim, płaskim dnie, zboczach o zróżnicowanym nachyleniu i dnie z korytem, terasą zalewową i nadzalewową.
W swoim biegu dolina rzeki może ulegać zwężeniu przecinając wzniesienia terenu. Taki odcinek rzeki nazywamy przełomem rzecznym (np. przełom Dunajca przez Pieniny). Wyróżnia się wiele typów przełomów: antecedentny, gdy erozja wgłębna rzeki jest równie szybka, jak podnoszenie się terenu (kanion rzeki Kolorado), regresyjny, gdy erozja wsteczna w źródle rzeki przecina pasmo górskie i powoduje przejęcie części innego dorzecza (kaptaż, np. przełom Lubrzanki w G. Świętokrzyskich), epigenetyczny, gdy rzeka wcinając się w podłoże natrafia na bardziej odporne skały (przełom Bobru poniżej Jeleniej Góry) i inne.
Terasa rzeczna to fragment dawnego, rozciętego dna doliny, terasy rzeczne występują w obrębie współczesnych szerokich den dolin lub w postaci spłaszczeń w obrębie zboczy doliny.
Terasę rzeczną tworzą: równia terasy - przeważnie nadbudowana osadami stokowymi, stok terasy oraz krawędź terasy.
Wyróżnia się terasy: skaliste (skalne), które często pozbawione są osadów aluwialnych oraz terasy osadowe i terasy mieszane: skalisto-osadowe.
Ze względu na przebieg w planie można podzielić koryta rzeczne na:
- proste,
- kręte, meandrowe – to rzeki o krętym korycie i dużej liczbie zakoli, powstają w szerokich dolinach o małym spadku, wycięte są w aluwiach,
- roztokowe – to rzeki wielokanałowe z licznymi wyspami i łachami centralnymi, rzeki te charakteryzują się dużymi wahaniami stanów wody i mogą transportować duże ilości żwiru lub piasku,
- anastomozujące – to rzeki wielokanałowe, bardzo kręte, głęboko wcięte w zarośniętą równinę zalewową.
 |
| Przełom Pieniński. Na górze Golica, w pętli Dunajca Przechodni Wierch. Widok z Sokolicy; autor: Jerzy Opioła (29.04.2008), źródło: wikipedia.org |