Jeśli analizujemy ukształtowanie powierzchni Ziemi, można wyróżnić 2 formy pierwszego rzędu:
- bloki (cokoły) kontynentalne
- i baseny oceaniczne leżące kilka kilometrów niżej.
Cokoły kontynentalne to obszary zarówno lądowe, jak i szelfy (przedłużenie nizin nadmorskich pod powierzchnią morza, pokrywają je płytkie morza szelfowe do głębokości około 200 m p.p.m.) oraz stok kontynentalny opadający aż do dna basenów oceanicznych.
W obrębie cokołów kontynentalnych na lądzie wyróżniamy:
- niziny – obszary przeważnie równinne, pofalowane lub pagórkowate o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m;
- wyżyny – obszary położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., charakteryzujące się wysokościami względnymi nie przekraczającymi 300 m;
- góry - obszary położone na wysokości powyżej 300 m n.p.m., charakteryzujące się wysokościami względnymi większymi niż 300 m.
Najwyższe góry świata – Himalaje sięgają 8848 m n.p.m. (Mount Everest – Czomolungma, Sagarmatha).
W górach wyróżniamy wypukłe i wklęsłe formy rzeźby. Do tych wypukłych należą: szczyty górskie (najwyższe punkty masywu lub pasma górskiego) i pasma górskie (łączące szczyty i niżej położone przełęcze). Podstawowe formy wklęsłe to: doliny górskie (wklęsłe, wydłużone formy terenu, utworzone przez rzeki lub lodowiec) i kotliny górskie (rozległe, niezbyt wydłużone zagłębienie terenowe ze wszystkich stron otoczone wzniesieniami). Równolegle ułożone pasma górskie łącznie z rozdzielającymi je dolinami i kotlinami opaz przyległymi pogórzami to łańcuch górski.
Obszar lądu położony poniżej poziomu morza nosi nazwę depresji. Najgłębsza depresja znajduje się na brzegu Morza Martwego (od 396 m p.p.m. do 432 m p.p.m. zależnie od źródła). Jeśli depresja przykryta jest wodami jeziora, mówimy o kryptodepresji. Najgłębsza kryptodepresja na świecie znajduje się na dnie jeziora Bajkał – 1164 m n.p.m. Głębiej znajdują się tylko niektóre kryptodepresje przykryte lądolodem antarktycznym.
Formy ukształtowania dna morskiego; autor: M. Majdecki, źródło: wikipedia.org |
Na dnie oceanów wyróżniamy baseny oceaniczne (równiny abysalne), których średnia głębokość wynosi 3-4 km. Występują w ich obrębie góry wulkaniczne, z których niektóre (np. Hawaje) wystają nad powierzchnię oceanu. W obszarach granic płyt tektonicznych, gdzie skorupa oceaniczna przyrasta, występują grzbiety śródoceaniczne. Wznoszą się one nad dno równin abisalnych do głębokości około 2000 m p.p.m. Grzbiety te są połączone, a ich lączna długość przekracza 60 tys. km. Natomiast nad strefami subdukcji, czyli wciągania jednej płyty litosfery pod drugą tworzą się rowy oceaniczne – długie, wąskie (do 150 km szerokości) rozpadliny o stromych ścianach. Ich głębokości często są większe niż 9 tys. m. Najgłębszy jest Rów Mariański o głębokości 10 911 m p.p.m. (chociaż pojawiały się tez wartości poniżej 11 tys. m).
Wykres liniowy, który ilustruje strukturę wysokościową i głębokościową danego obszaru (np. Ziemi) to krzywa hipsograficzna. Na lewym skraju wykresu zaznaczony jest najwyższy punkt terenu, na prawym skraju punkt najniższy. Pomiędzy nimi znajdują się wysokości pośrednie. Odległość punktów wysokościowych na osi odciętych (osi iksów) mówi nam o tym, jaki jest procentowy udział tego przedziału wysokościowego w terenie. W skali Ziemi największy udział mają baseny oceaniczne (ok. 55% powierzchni).