Procesy eoliczne to inaczej rzeźbotwórcza działalność wiatru (nazwa pochodzi od Eola – władcy wiatrów w mitologii grackiej). Skuteczność wiatru w rzeźbieniu podłoża zależy od jego siły oraz charakteru podłoża (rodzaj skał podłoża i roślinność – jej brak sprzyja zachodzeniu tych procesów). Formy eoliczne tworzą się więc najłatwiej na obszarach pustynnych, na wybrzeżach morskich i w klimatach zimnych.
Erozyjna działalność wiatru polega na wywiewaniu materiału luźnego (pył-piasek-drobny żwir) - deflacji. Materiał ten może być niesiony przez wiatr, odbijać się od powierzchni, wykonując niebyt wysokie „skoki” lub tylko toczyć się po powierzchni ziemi. W efekcie deflacji tworzą się zagłębienia – misy deflacyjne (np. depresja Al.-Kattara w Egipcie).
Niesiony przez wiatr materiał drobny szlifuje i żłobi skały uderzając o nie (korazja) – najsilniej przy powierzchni ziemi, gdyż wiatr jest w stanie podnieść drobny materiał skalny tylko do pewnej wysokości. Tworzą się w efekcie grzyby skalne i długie na wiele kilometrów żebra skalne o przebiegu zgodnym z przeważającym kierunkiem wiatru zwane jardangami.
Grzyb skalny na Białej Pustyni - Egipt; autor: Christine Schultz (29.12.2003), źródło: wikipedia.org |
Bardziej znane są formy powstałe w rezultacie akumulacyjnej działalności wiatru. Są to przede wszystkim wydmy, czyli piaszczyste wzniesienia usypane przez wiatr.
Irk asz-Szabbi, Maroko; autor: www.flickr.com/photos/rosino/ |
W obszarach pustynnych, pozbawionych roślinności tworzą się wydmy sierpowe (barchany), których ramiona są wysunięte do przodu zgodnie z kierunkiem wiatru. Piasku jest tam bowiem mniej niż w centrum wydmy i szybciej przesypuje się on przez wierzchołek, przemieszczając formę do przodu. Tempo przemieszczania się wydmy to około 100 m w ciągu kilku lat. Stok dowietrzny wydmy jest bardziej łagodny, a stok zawietrzny bardziej stromy. Połączenie się barchanów prowadzi do powstanie wydmy podłużnej – długiego wału (do setek kilometrów długości) piaszczystego o przebiegu zgodnym z dominującym kierunkiem wiatru.
W obszarach, gdzie występuje więcej roślinności utrudniającej przemieszczanie się wydmy – zwłaszcza ramion tworzą się wydmy paraboliczne, których centrum jest wysunięte do przodu zgodnie z kierunkiem wiatru. Taki kształt mają m.in. ruchome wydmy nadmorskie na Mierzei Łebskiej w Polsce (najwyższa z wydm na tej mierzei – Góra Łącka ma wysokość 30 m - 42 m n.p.m.). Również porośnięte przez las wydmy ustalone, które powstawały w dolinach rzek i na równinach sandrowych w środkowej Polsce w warunkach klimatu peryglacjalnego w plejstocenie i wczesnym holocenie są zazwyczaj wydmami parabolicznymi. Poza wspomnianymi typami występują jeszcze wydmy poprzeczne (wałowe) i gwiaździste, powstałe przez połączenie się kilku wydm przemieszczających się w różnych kierunkach. Należą one do najwyższych wydm na świecie – wydmy gwiaździste w zachodniej części Pust. Gobi w Chinach (zwanej jako Pust. Badain Dżaran) osiągają 500 m wysokości.
Drobny pył wywiewany z pustyń oraz z przedpola lądolodu tworzył w przeszłości pokłady lessu (np. na Wyżynie Lubelskiej w Polsce, czy Płaskowyżu Lessowym w Chinach). W obszarach lessowych pod wpływem wody płynącej tworzą się malownicze wąwozy (w Polsce m.in. w okolicach Sandomierza i Kazimierza Dolnego).