Specjacja jest to proces powstawania nowych gatunków, w którym dochodzi do wytworzenia bariery rozrodczej uniemożliwiającej krzyżowanie się gatunków pomiędzy populacją pierwotną, a populacją z niej ewoluującą.
Rodzaje specjacji – podział ze względu na:
1. szybkość zachodzenia procesu:
• specjacja stopniowa – polega na powolnym, stopniowym gromadzeniu się niewielkich zmian w pulach genowych dwóch odizolowanych od siebie populacji. Jest najpowszechniejszym mechanizmem specjacji.
• specjacja nagła – polega na powstaniu nagłej zmiany genetycznej, która jest źródłem bariery rozrodczej (populacje nie są izolowane przestrzennie). Najczęstszym przykładem specjacji nagłej jest powstanie osobników poliploidalnych roślinnych, czyli takich, które mają zwielokrotnioną liczbę chromosomów. Poliploidy nie mogą krzyżować się z normalnym osobnikami, ale są zdolne do rozrodu w drodze samozapylania lub rozmnażania wegetatywnego. Specjacja nagła zachodzi znaczniej rzadziej niż specjacja stopniowa.
2. liczbę powstających gatunków:
• specjacja radiacyjna (właściwa) – ma miejsce, gdy z gatunku pierwotnego powstają co najmniej dwa gatunki potomne. W tym rodzaju specjacji obie formy – gatunek pierwotny i nowo powstały mogą istnieć obok siebie.
• specjacja filetyczna (jednokierunkowa) – ma miejsce, gdy w wyniku powolnych, stopniowych przemian dochodzi co przekształcenia się całej dużej populacji w nowy gatunek. Jest to prawdopodobny, lecz obecnie teoretyczny sposób powstania gatunków, który trudno zaobserwować ze względu na długi czas trwania przemian.
3. stosunki przestrzenne między populacjami:
• specjacja allopatryczna – ten rodzaj specjacji zachodzi na skutek wytworzenia bariery geograficznej (np. przesunięcie się zasięgu lodowców, wypiętrzenie łańcucha górskiego), która uniemożliwia przepływ genów pomiędzy dwiema populacjami. Jeśli mamy do czynienia z różnicowaniem się dwóch dużych populacji mówimy o wikariancji. Natomiast jeśli niewielka populacja zostanie oddzielona barierą przestrzenną od szeroko rozpowszechnionej populacji mówimy o specjacji perypatrycznej.
• specjacja sympatryczna – w tym rodzaju specjacji bariera rozrodcza powstaje pomimo braku izolacji przestrzennej