Polemika z klasykami
Ballada „Romantyczność”, która znalazła się w ważnym zbiorze Adama Mickiewicza pt. „Ballady i romanse”, wydanym w 1822 r., stanowiła odpowiedź poety na zarzuty wysunięte wobec romantyków przez Jana Śniadeckiego. Już sam tytuł tekstu nawiązuje do sporu pomiędzy klasykami i romantykami, którego dwaj główni adwersarze, czyli Jan Śniadecki i Kazimierz Brodziński posługiwali się właśnie terminem „romantyczność”. W utworze tym Mickiewicz wyraźnie opowiada się za sztuką i światopoglądem charakterystycznym dla epoki romantyzmu. Głosem poety w tekście jest maska narratora, który w końcowej partii ballady zwraca się wprost do Starca z postulatem etyczno-estetycznym:
Miej serce i patrzaj w serce.
Pierwowzorem owego Starca jest zaś sam Jan Śniadecki, klasyk o racjonalistycznych poglądach, ufający tylko swojemu „szkiełku i oku”. Polemika ze Śniadeckim stanowi więc pierwszy składnik programowego wymiaru ballady „Romantyczność”.
Manifest światopoglądu romantycznego
Oprócz krytycznych aluzji do klasyków Mickiewicz w omawianej balladzie zawarł program nowej, romantycznej estetyki. Znaczące w tym względzie jest już zaczerpnięte z Szekspira motto utworu:
Zdaje mi się, że widzę…gdzie? Przed oczyma duszy mojej.
Słowa te stanowią swoistą definicję tytułowej „romantyczności” i znajdują odzwierciedlenie w fabule ballady. Tekst opowiada bowiem o dziewczynie, która nawiązuje kontakt z duchem swojego zmarłego narzeczonego. Udaje jej się natomiast to zrobić dzięki sile miłości i odwróceniu się od świata materii. Romantyczność jest więc w sensie światopoglądowym opowiedzeniem się za wiarą w potęgę ludzkiego ducha, a w sensie estetycznym za sztuką, która opiera się na intuicji i uczuciu.
Cechy ballady
Program literatury romantycznej zakłada głębokie widzenie rzeczywistości, próbę odkrycia jej sensu, a nie zatrzymywanie się na powierzchni zdarzeń. Literatura ta ma apelować do duszy, a nie do rozumu człowieka. Wpisane są w nią irracjonalizm i intuicjonizm. Jej przedmiotem są zarówno zjawiska realne, jak i ponadnaturalne. Ponadto ma to być sztuka egalitarna, czerpiąca motywy z folkloru i solidaryzująca się z prostą uczuciowością. Przeciwstawia się tu pojęcie „prawd martwych” poznawanych na drodze racjonalnej „prawdom żywym”, czyli poznawanym dzięki bogactwu ludzkiego serca. Te drugie są dostępne przede wszystkim prostemu ludowi, dlatego to właśnie tam sztuka romantyczna poszukuje swoich najważniejszych inspiracji.
Charakterystyczna dla formy romantycznej ballady są:
1) rola fantastyki w kreacji świata przedstawionego,
2) obecność moralistycznego sensu,
3) czerpanie z motywów folklorystycznych,
4) fabuła dotycząca zwykle zjawisk paranormalnych,
5) nasycenie świata przedstawionego pierwiastkami liryzmu.
Ballada jest więc jednym z najważniejszych gatunków romantyzmu, odzwierciedla jego upodobanie do niekonwencjonalności i przekraczania wszelkich granic, również gatunkowych.