„Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci” to ostania książka Jana Pawła II, wydana niedługo przed jego śmiercią. Rozmowy prowadzone w Castel Gandolfo w 1993 z ks. Józefem Tischnerem i prof. Krzysztofem Michalskim stały się inspiracją do napisania książki. Jest to zbór refleksji na tematy współczesne i historyczne.
Rozmowy w Castel Gandolfo dotyczyły szerokiego wachlarza zagadnień. Nadrzędnym i ogólnym problemem książi jest istnienie dobra i zła. Tło historyczne dla tych rozważań to sytuacja polityczna i społeczna XX wieku, szczególnie dwa systemy, które zaważyły na obliczu epoki: nazizm i komunizm.
Jan Paweł II sporo miejsca poświęca analizie sytuacji Polski od momentu chrztu po czasy współczesne. Lata panowania systemu komunistycznego miały wiele negatywnych skutków, ale każde zło współistnieje z dobrem. Także komunizm wydał dobre owoce – bunt, obrona przed narzuconym systemem ukazały, co jest tej obrony najbardziej godne, jakie wartości są najistotniejsze. Autor rozważa również sytuację Europy, kiedyś jednolitej, obecnie rozbitej politycznie i duchowo.
W przemyśleniach na temat wartości istotne są takie zagadnienia jak: wolność naród, ojczyzna czy patriotyzm. Pojęcia wydałoby się oczywiste, a jednak często błędnie lub zbyt wąsko rozumiane.
Rozważania o charakterze teologicznym, filozoficznym, politycznym, historycznym służą przede wszystkim określeniu miejsca człowieka na świecie. Człowieka, który poszukuje swojej tożsamości i duchowej drogi.