„Dolina Issy” - geneza
W 1951 roku Miłosz został politycznym azylantem. Decyzja ta wywołała falę krytyki pod jego adresem i spowodowała odwrócenie się od niego znacznej części polskiej emigracji intelektualnej. Dopiero publikacja „Zniewolonego umysłu” w 1953 r. przyniosła Miłoszowi międzynarodową sławę i jednoznacznie określiła jego poglądy polityczne.
W kraju okrzyknięto Miłosza zdrajcą i wrogiem ustroju. Pota zamknął sobie drogę powrotu do ojczyzny, gdzie pozostała jego rodzina, przyjaciele i czytelnicy. Praca nad „Doliną Issy” miała być rodzajem terapii, próbą powrotu do magicznej krainy dzieciństwa.
(…) Pracę nad <<Doliną Issy>>, ukończoną w czerwcu w roku następnym w Brie-Comte-Robert pod Paryżem, gdzie zamieszkał wraz ze sprowadzoną z Ameryki rodziną określił po latach jako <<zabieg kuracyjny>>, a samą książkę jako <<pisaną dla siebie>>, z wewnętrznej konieczności. Pisanie jej pomagało wyjść z impasu twórczego (…) (M. Zaleski).
„Dolina Issy” - czas i miejsce akcji
Akcja toczy się w ciągu kilku lat, podczas pierwszej wojny światowej. Miejscem wydarzeń jest tytułowa Dolina Issy, a dokładnie miejscowość Ginie, gdzie urodził się główny bohater.
Życie mieszkańców małej wioski koncentruje się wokół rzeki i kościółka na wzgórzu, na którym dawniej stała pogańska świątynia. Tomasz mieszka w starym dworku szlacheckim, należącym do jego dziadków. Budynek jest niski, pobielony i opleciony dziką winoroślą.
„Dolina Issy” - bohaterowie
Głównym bohaterem powieści jest Tomasz, kilkuletni chłopiec wychowywany przez dziadków. Jego przodkowie wywodzą się z Litwy, Polski i Niemiec. Chłopiec mówi w dwóch językach. Podobnie jak dziadek jest zafascynowany botaniką.
Jego dziadkowie – Kazimierz i Michalina Surkontowie – to przedstawiciele dawnej szlachty, obecnie ich majątek znacznie podupadł, pozostał im tylko stary dworek z garstką służby oraz kawałek ziemi. Dziadek Tomasza jest człowiekiem spokojnym i łagodnym, z cierpliwością tłumaczy wnukowi jego zagmatwany rodowód. Wykształcony i światły, interesuje się botaniką. Babka natomiast jest skąpa, kłótliwa i wierzy w zabobony.
Baltazar – leśniczy, ulubieniec Kazimierza Surkonta, młody mężczyzna, który dorobił się sporego majątku, ale nie zaznał szczęścia, ponieważ kiedyś zabił człowieka i teraz dręczy go poczucie winy. Stopniowo popada w szaleństwo i alkoholizm. Nie znajdując pomocy ani u rabina, ani u miejscowego czarownika, podpala swój dom. Udaje mu się uciec z płomieni, jednak ponownie niezamierzenie zabija człowieka. Zostaje zlinczowany przez świadków zdarzenia.
Romuald Bukowski – polski szlachcic, uwikłany w romans z Heleną i Barbarą, a także w konflikt ze swoją matką, która nie akceptuje jego wyboru żony.
Barbara – służąca Bukowskiego, uwodzi go, a potem zostaje jego żoną.
Magdalena – nieszczęśliwie zakochana w księdzu, popełnia samobójstwo z miłości. Później powraca jako zjawa.
„Dolina Issy” - problematyka
„Dolina Issy” to mitologizująca opowieść o Litwie. Ukazuje Dolinę Issy jako miejsce magiczne, gdzie toczą się burzliwe romanse, grasują diabły:
(...) Osobliwością doliny Issy jest większa niż gdzie indziej ilość diabłów. Być może spróchniałe wierzby, młyny, chaszcze na brzegach są szczególnie wygodne dla istot, które ukazują się oczom ludzkim tylko wtedy, kiedy same sobie tego życzą. Można powiedzieć, że te nadprzyrodzone zjawiska są elementem litewskiego folkloru i nikogo z mieszkańców nie dziwią. Zresztą mało kto boi się diabłów, ponieważ ich ulubionym zajęciem jest taniec i zabawa (…),
a ludzie żyją pełnią namiętności. Rytm życia wyznaczają pory roku i święta. Czas płynie wolniej i niezależnie od wielkich wydarzeń na świecie. Wojna odbija w dolinie się ledwie słyszalnym echem.
Powieść Miłosza opowiada o sile natury, która decyduje o życiu człowieka. Ludzkie zachowania podporządkowane są instynktom, szczególnie pożądaniu, ale też okrucieństwu. Natura nie jest łagodna, nie wnosi do ludzkiego życia harmonii i ładu, przeciwnie – wprowadza w nie chaos, a często prowadzi do zagłady (samobójstwo z miłości). Baltazar – który buntował się przeciwko temu, że „(…) ziemia jest ziemia, niebo jest niebo i nic więcej. Przeciwko granicom, jakie nakreśliła nam natura. Przeciwko konieczności, przez którą ja jest zawsze ja (…)” – popadł w szaleństwo. Jednocześnie przyroda stanowi przedmiot zachwytu. Zarówno dziadek, jak i wnuk Tomasz fascynują się jej pięknem.
„Dolina Issy” to także opowieść o krainie dzieciństwa. Wydarzenia są ukazane zostały z perspektywy kilkuletniego chłopca. Tomasz jest świadkiem osobliwych wydarzeń, które kształtują jego świadomość i tożsamość:
(…) diabły – nieprzypadkowo ubrane w kuse, pańskie i kulturalne fraczki – <<pracowały jak mogły>> nad Tomaszem: pojęcie próby, męskiego i bolesnego doświadczenia, odgrywa wielką rolę w pedagogii Miłosza. Chichocząc, podsuwały Tomaszowi wszystkie sprzeczności, jakie tkwią w <<naturalnym>> życiu; ale kształtowały go nie tylko tak: uczyły go pośrednio całego humanistycznego bogactwa, w jakie obfitowało codzienne życie nad Issą (...) (Jan Błoński).
Kolejne doświadczenia i obserwacje pozbawiają Tomasza dziecięcej naiwności – przekonuje się on, że miłość to przede wszystkim fizyczne i zaborcze pożądanie. Dostrzega też złożoność ludzkiej natury, która nie jest ani całkiem dobra, ani całkiem zła, a uwielbiany przez niego dziadek, nie przez wszystkich jest lubiany. Dorośli zawsze trochę udają, zmieniają się w zależności od okoliczności.
Kolejnym etapem wtajemniczenia w dorosłe życie jest doświadczenie śmierci, Jak pisze Zaleski:
(…) Tomasz jest świadkiem śmierci ludzi i zwierząt. Sam też zadaje śmierć. Ale urządzenie świata postrzega jako niesprawiedliwe, dopiero kiedy zdaje sobie sprawę, że dla wiewiórki, którą zabił na polowaniu – z miłości właśnie – nie ma zmartwychwstania (…).
Z tej perspektywy dzieło Miłosza to także powieść o dojrzewaniu. Kiedy kończy się wojna, chłopiec ma 13 lat. Konieczność opuszczenia Litwy jest równoznaczna z końcem dzieciństwa i wejściem w dorosłość.