Czasownik jest odmienną częścią mowy i jako taki odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony, a w czasie przeszłym i przyszłym oraz w trybie przypuszczającym - również przez rodzaje.
Kategoria liczby
Kategoria liczby informuje o tym, ilu jest wykonawców czynności. Forma liczby pojedynczej odnosi się do jednego wykonawcy, a liczby mnogiej - do przynajmniej dwóch, np. jedna osoba pisze, a dwie piszą, jedna dziewczyna spaceruje, a trzy dziewczyny spacerują.
Kategoria osoby
Informuje o tym, kto wykonuje czynność i kto o niej mówi.
1. Liczba pojedyncza:
- pierwsza osoba (ja) - wykonuje czynność i o niej mówi, np. ja piszę, śpiewam, chodzę,
- druga osoba (ty) - zwracamy się do niej, mówiąc, co robi - ty piszesz, śpiewasz, chodzisz,
- trzecia osoba (ona/on/ono) - o jej czynności mówi jedna osoba do drugiej - on pisze, śpiewa, chodzi.
2. Liczba mnoga:
- pierwsza osoba (my) - o wykonywanej przez kilka osób czynności mówi jedna z nich - my piszemy, śpiewamy, chodzimy,
- druga osoba (wy) - zwracamy się do grupy wykonawców czynności, mówiąc, co robią - wy piszecie, śpiewacie, chodzicie,
- trzecia osoba (oni/one) - mówimy o czynności grupy osób oddalonych od nas - oni/one piszą, śpiewają, chodzą.
PRZYKŁAD ODMIANY CZASOWNIKA STAĆ
liczba pojedyncza - 1. os. stoję, 2. os. stoisz, 3. os. stoi
liczba mnoga - 1. os. stoimy, 2. os. stoicie, 3 os. stoją
Kategoria czasu
Informuje o tym, kiedy wykonywana jest czynność.
Czas teraźniejszy - czynność wykonywana jest wtedy, gdy się o niej mówi lub myśli (teraz):
l. pojedyncza - 1 os. obserwuję, 2. os. obserwujesz, 3. os. obserwuje
l. mnoga - 1. os. obserwujemy, 2. os. obserwujecie, 3. os. obserwują
Czas przeszły - czynność odbywała się wcześniej niż o niej mówimy (wczoraj):
l. pojedyncza - 1 os. obserwowałem, 2. os. obserwowałeś, 3. os. obserwował
l. mnoga - 1. os. obserwowaliśmy, 2. os. obserwowaliście, 3. os. obserwowali
Czas przyszły - czynność będzie wykonywana później niż się o niej mówi (jutro):
l. pojedyncza - 1 os. będę obserwował, 2. os. będziesz obserwował, 3. os. będzie obserwował
l. mnoga - 1. os. będziemy obserwowali, 2. os. będziecie obserwowali, 3. os. będą obserwowali
Kategoria trybu
Informuje o tym, czy czynność została wykonana rzeczywiście, czy jedynie pomyślana lub polecona do wykonania.
Tryb oznajmujący - czynność została rzeczywiście wykonana, jest wykonywana w tej chwili lub na pewno zostanie wykonana w przyszłości, np. ja mówię, mówiłem, będę mówił / oni czytają, czytali, będą czytali.
Tryb przypuszczający - czynność jest pożądana, pomyślana, zamierzona, rzadziej - polecona, np. ja poszedłbym, ty poszedłbyś, on poszedłby, my poszlibyśmy, wy poszlibyście, oni poszliby.
Tryb rozkazujący - czynność została polecona do wykonania, np. ty stój, on niech stoi, my stójmy, wy stójcie, oni niech stoją.
Kategoria strony
Strona czynna informuje, że czynność wykonuje osoba, o której jest mowa - ja myję, ty myjesz, on myje.
Strona bierna informuje, że ktoś jest poddawany czynności - ja jestem myty, ty jesteś myty, on jest myty (przez kogoś innego). Takie formy są zbudowane z dwóch elementów - osobowej formy czasownika być lub zostać oraz nieosobowej formy czasownika nazywającego czynność.
Kategoria rodzaju
Czasownik w czasie przeszłym i przyszłym oraz w trybie przypuszczającym odmienia się przez rodzaje. Odmiana ta jest zależna od rodzaju gramatycznego nazwy wykonawcy czynności. Tak więc przyjąć może:
1. w liczbie pojedynczej formy:
- rodzaju męskiego (on) - 1. os. pisałem, 2. os. pisałeś, 3. os. pisał,
- rodzaju żeńskiego (ona) - 1. os. pisałam, 2. os. pisałaś, 3. os. pisała,
- rodzaju nijakiego (ono) - l. poj. - 1. os. pisałom, 2. os. pisałoś, 3. os. pisało,
2. w liczbie mnogiej formy:
- rodzaju męskoosobowego - 1. os. pisaliśmy, 2 os. pisaliście, 3. os. pisali
- rodzaju niemęskoosobowego - 1. os. pisałyśmy, 2 os. pisałyście, 3. os. pisały.
Aspekt czasownika
Informuje o statusie czynności, o której jest mowa. Czasowniki mające aspekt dokonany informują o czynnościach skończonych w czasie (zjeść, przynieść, podnieść) , czasowniki o aspekcie niedokonanym informują o czynnościach trwających (jeść, przynosić, podnosić).
Większość czasowników można zestawiać w pary - dokonany niedokonany, np. dobiec i biec, przeczytać i czytać, odpocząć i odpoczywać, zdjąć i zdejmować, napisać i pisać. Niewiele jest czasowników, które nie mają swojego odpowiednika (należą do nich np. dokonany uszczknąć i niedokonany musieć).
PRZYKŁAD 1
aspekt dokonany - napisać; napisałem - tekst jest gotowy, napiszę - tekst będzie gotowy
aspekt niedokonany - pisać; piszę (ale nie wiem, czy skończę), pisałem (ale nie skończyłem), będę pisał (ale nie wiem, czy skończę)
PRZYKŁAD 2
aspekt dokonany - uczesać; uczesałem włosy (grzebień odłożony), uczeszę włosy (i grzebień zostanie odłożony)
aspekt niedokonany - czesać; czeszę włosy (grzebień w użyciu), czesałem włosy (grzebień był w użyciu, ale nie wiadomo, czy fryzura otrzymała pożądany wygląd), będę czesał (grzebień będzie w użyciu)
Koniugacja
Odmiana czasownika to koniugacja. Czasowniki odmieniają się według czterech koniugacji:
1. czasowniki, które w 1. os. mają końcówkę -ę, a w drugiej -esz (chcę - chcesz, mogę - możesz),
2. czasowniki, które w 1. os. mają końcówkę -ę, a w drugiej -isz lub -ysz (lubię - lubisz, słyszę - słyszysz),
3. czasowniki, które w czasie teraźniejszym mają temat zakończony na -a i końcówki -m, -sz (znam - znasz, witam - witasz),
4. czasowniki, które w czasie teraźniejszym mają temat zakończony na -e i końcówki -m, -sz (powiem - powiesz, śmiem - śmiesz).