Do czego służy liczebnik?
Liczebnik umożliwia określenie ilości lub kolejności jakichś elementów (osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk itp.), np. sześć domów, piętnaścioro dzieci, pół godziny, dwudziesty pierwszy wiek, szósty zmysł.
Pytania
O liczebniki pytamy:
- ile? / ilu? – dziesięć dni, pięciu chłopców,
- który z kolei? – piąty element, czternasty dzień.
Funkcja w zdaniu
Liczebnik w zdaniu pełni przede wszystkim funkcję przydawki (Asia ma pięć lat. Widzę cztery osoby.). Może też wystąpić w funkcji orzecznika (Leon jest czwarty na liście. Zawodnik był pierwszy na mecie.) lub stanowić element podmiotu (Na stadionie zgromadziło się tysiąc osób. Sześć szpaków usiadło na gałęzi.).
Rodzaje liczebników
Wyróżnia się liczebniki:
- główne, określające ilość w liczbach całkowitych (osiem osób, sto lat),
- porządkowe, wskazujące na kolejność (trzecia godzina, druga próba),
- zbiorowe, określające ilość (pięcioro drzwi, troje ludzi),
- ułamkowe, określające ilość w liczbach niecałkowitych (pół dnia, ćwierć kilograma),
- nieokreślone, wskazujące przybliżoną ilość czegoś, niedające się zapisać w formie cyfr (parę lat, kilku chłopców).
Zasady użycia liczebników zbiorowych
Liczebniki zbiorowe służą do określania ilości:
- osób różniących się płcią w grupie, np. Zdanie W konkursie wzięło udział troje uczniów informuje, że do konkursu przystąpili i chłopcy, i dziewczynki,
- rzeczowników niemających liczby pojedynczej, np. troje sań, dwoje drzwi,
- istot niedorosłych, np. pięcioro dzieci, dziesięcioro piskląt,
Określa się nimi także ilość oczu (dwoje oczu) i uszu (dwoje uszu) w odniesieniu do części ciała (bo dzban ma dwa ucha, a w sieci są liczne oka).
Odmiana
Liczebniki główne odmieniają się przez rodzaje (dwa zeszyty ale dwie kartki) i przypadki, (M. dwie kartki ale N. dwiema kartkami). Liczebniki główne typu tysiąc, milion, miliard, bilion mają tylko rodzaj męski i odmieniają się przez liczby (tysiąc ludzi ale tysiące ludzi) i przypadki (M. tysiąc ludzi ale N. tysiącem ludzi). Liczebnik jeden w liczebnikach wielowyrazowych nie odmienia się (M. sto pięćdziesiąt jeden osób i C. stu pięćdziesięciu jeden osobom).
Liczebniki porządkowe odmieniają się przez liczby (druga szansa ale drugie szanse), rodzaje (druga szansa ale drugi wariant) i przypadki (M. druga szansa ale N. drugą szansą).
Liczebniki ułamkowe odmieniają się przez przypadki (M. dwie trzecie działki ale N. dwiema trzecimi działki). Nie odmieniają się liczebniki pół i półtora, a liczebnik półtora może przyjąć formę rodzaju żeńskiego (półtorej godziny) oraz męskiego i nijakiego (półtora dnia, półtora jajka).
Liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki (M. dwoje ludzi, D. dwojga ludzi, C. dwojgu ludziom).
Liczebniki wielowyrazowe
Liczebniki wielorazowe, jak wskazuje ich nazwa, zbudowane są z kilku elementów, np. trzydzieści trzy osoby, sto dwadzieścia osiem złotych, tysiąc pięćset siedemdziesiąty czwarty rok. Ich odmiana przysparza wielu trudności.
Odmieniając wielowyrazowe liczebniki główne, należy pamiętać, że:
1. odmianie podlegają albo wszystkie człony (M. tysiąc dwieście trzydzieści sześć osób ale N. tysiącem dwustu trzydziestu sześcioma osobami) lub tylko człony nazywające dziesiątki i jedności (M. tysiąc trzydzieści sześć książek ale D. tysiąc trzydziestu sześciu książek).
2. nie odmienia się liczebnik jeden na końcu ciągu (D. sto dwadzieścia jeden złotych ale D. stu dwudziestu jeden złotych).
W przypadku liczebników zbiorowych najczęściej odmienia się dwa ostatnie człony, np. N. dwustu trzydzieściorgiem trojgiem zawodników ale Ms. dwustu trzydzieściorgu trojgu zawodników.
W liczebnikach porządkowych odmianie podlegają tylko człony nazywające dziesiątki i jedności, np. M. tysiąc pięćset dwudziesty drugi rok ale D. tysiąc pięćset dwudziestego drugiego roku.