Do czego służy czasownik
Czasownik nazywa czynności wyrażające ruch (czyścić, biegać, pisać) oraz stany (wiedzieć, marzyć, kochać) i procesy (kurczyć się, dojrzewać, więdnąć) niewymagające aktywności podmiotu.
Pytania
Czasowniki odpowiadają na pytania co robi? (czyta, mierzy, pracuje) oraz co się z nim dzieje? / w jakim jest stanie? (śpi, rośnie, boi się).
Funkcja w zdaniu
Czasownik w zdaniu pełni przede wszystkim funkcję orzeczenia (Agnieszka myje ręce. Kwiaty cudownie pachną.). Ponadto może wystąpić w roli podmiotu (Chorować jest nieprzyjemnie.), dopełnienia (Umiem śpiewać.) lub okolicznika (Pójdę popływać.).
Odmiana
Czasownik odmienia się przez:
- osoby (ja piszę, ty piszesz, on pisze),
- liczby (ja piszę – my piszemy, ty piszesz – wy piszecie),
- rodzaje (on pisał, ona pisała, ono pisało).
Może wystąpić w trzech czasach:
- przyszłym – prostym (zaśpiewam, policzę) lub złożonym (będę śpiewał, będę liczył),
- przeszłym (zaśpiewałem, policzyłem),
- teraźniejszym (śpiewam, liczę).
Wyróżnia się trzy tryby czasownika:
- oznajmujący – informujący o czynności, np. pójdzie, idzie, poszedł,
- przypuszczający – dotyczący czynności, które mogłyby się wydarzyć – poszedłby,
- rozkazujący – służący wydawaniu poleceń lub formułowaniu próśb, np. idź.
Czasownik może przyjąć formy strony czynnej lub biernej. Strona czynna wskazuje, że podmiot jest wykonawcą czynności, o której mówi czasownik (Poszukiwacz odnalazł skarb. Uczniowie czytają lektury.), a bierna – że podmiotem jest obiekt czynności (Skarb został odnaleziony przez poszukiwacza. Lektury są czytane przez uczniów.).
Jak widać, strona bierna zbudowana jest z dwóch elementów - osobowej formy czasownika być lub zostać oraz nieosobowej formy czasownika nazywającego czynność. W języku polskim jest ona znacznie rzadziej używana. Formy te charakterystyczne są przede wszystkim dla wypowiedzi o charakterze oficjalnym (Obiekt zostanie oddany do użytku w marcu.) lub wtedy, gdy wykonawca czynności jest mniej istotny (Wyniki egzaminu będą podane za tydzień.). Czasem użycie strony biernej pozwala uniknąć niejasności (Książki mogą zastąpić filmy znaczy albo Książki mogą być zastąpione przez filmy, albo Filmy mogą być zastąpione przez książki).
Rodzaje
Czasowniki przechodnie mają formy i strony czynnej, i biernej, np. pisze – jest pisany, ogląda – jest oglądany, ogrzewa – jest ogrzewany. Czasowniki nieprzechodnie mają tylko formy strony czynnej, np. idzie, więdnie, wyjechał (formy jest idziony, jest więdnięty i jest wyjechany nie istnieją).
Czasowniki mają aspekt dokonany lub niedokonany. Czasowniki dokonane nazywają czynności zakończone (w przyszłości lub przeszłości) – przeczytałem lub przeczytam, napisałem lub napiszę, odszukałem lub odszukam. Czasowniki niedokonane nazywają czynności trwające (czytam, piszę, śpiewam) lub takie, które nie zakończyły się ani w przeszłości (czytałem książkę – ale nie wiadomo, czy do końca, pisałem list – ale nie wiadomo, czy został ukończony, śpiewałem piosenkę – ale nie wiadomo, czy całą), ani w przyszłości (będę czytał, będę pisał, będę śpiewał).
Czasowniki dokonane nie mają form czasu teraźniejszego.
Formy osobowe czasownika pozwalają określić , kto jest wykonawcą czynności (ja, ty, on/ona/ono, my, wy czy oni/one), np. liczę (ja), opowiedziałeś (ty), posprzątałyście (wy), będą zwiedzali (oni). Do form nieosobowych, które nie pozwalają wskazać wykonawcy, należą: bezokoliczniki (mówić, trzymać, leczyć), imiesłowy (idący, wznosząc, odegrawszy), formy zakończone na -no,-to (mówiono, wskazywano, ukryto) oraz konstrukcje z się (mówi się, szacuje się, używa się).
Osobliwości w odmianie czasowników
Istnieją w języku polskim czasowniki, które odmieniają się w sposób nieregularny. Należą do nich np.
- czasowniki zakończone na -ąć (np. kopnąć – kopnęłam, kopnąłeś, kopnął, wziąć – wzięłam, wziąłeś, wzięła, wziął),
- formy czasu teraźniejszego czasowników umieć, rozumieć – umiem, rozumiem, umieją, rozumieją,
- czasowniki iść i być o dwóch tematach w odmianie przez czasy (idę – szedłem oraz jestem – będę).