Czas i miejsce akcji
W noweli „Echa leśne” (1905) Stefan Żeromski porusza temat, który często pojawiał się na kartach jego twórczości – powstanie styczniowe.
Akcja noweli ma miejsce kilka, a może nawet kilkanaście lat po zakończeniu powstania (1864), na terenie województwa świętokrzyskiego, w lesie na terenie Gór Świętokrzyskich. Dzięki opowieści generała Rozłuckiego i zabiegowi retrospekcji, akcja przenosi się z lasu, gdzie dochodzi do spotkania bohaterów, do czasów wojny krymskiej i samego powstania, czyli od śmierci brata generała Rozłuckiego, aż do egzekucji jego syna Jana.
Można więc powiedzieć, że nowela posiada kompozycję zamkniętą m.in. ze względu na miejsce akcji. Utwór rozpoczyna się spotkaniem w lesie, gdzie odbywa się dzielenie gruntów. Ten las stanowi pewien pomost między teraźniejszością, a przeszłością, do której przenosimy się w opowieści generała. Zgromadzeni wokół ogniska mężczyźni zdają sobie sprawę z tego, że całkiem niedawno w tym samym miejscu rozgrywały się wydarzenia powstańcze. Pomimo upływu czasu las jako element przyrody pozostaje niezmienny, jest wręcz nośnikiem pamięci historycznej. Tytułowe echa leśne to echa przeszłości, przywodzące na myśl wartości takie jak odwaga, poświęcenie i honor.
Geneza
„Echa leśne” wpisują się w cykl powstańczy pisarza, obok „Rozdziobią nas kruki i wrony” (1894) czy „Wiernej rzeki” (1912). Na zainteresowanie Żeromskiego tą tematyką wpłynęło z pewnością jego wychowanie i patriotyczny klimat panujący w jego rodzinnym domu. O tych wydarzeniach historycznych słyszał z opowieści starszych, a z czasem stały się one dla niego legendą, stanowiącą motyw w twórczości.
Intencją Stefana Żeromskiego była z pewnością chęć oddania hołdu uczestnikom powstania styczniowego poległym za ojczyznę, których echa odwagi i bohaterstwa powodują regenerację pamięci narodowej.
Motywy
Motyw powstania styczniowego – w „Echach leśnych” motyw powstania stał się punktem wyjścia do problemu wynarodowienia Polaków. Płynie z tego smutna prawda o tym, że zryw powstańczy od początku był skazany na porażkę , ze względu na brak współpracy między poszczególnymi warstwami polskiego społeczeństwa. Niektórzy rodacy zdradzali i decydowali się stanąć do walki po stronie zaborcy. Generał Rozłucki, który snuje w noweli swoją opowieść, jest przecież w pewnym sensie odpowiedzialny za śmierć swojego bratanka, bowiem służył w armii carskiej, która jednocześnie była oprawcą Jana. Nowela porusza zatem etyczny aspekt życia w społeczeństwie zniewolonym oraz konsekwencje konkretnych wyborów.
Motyw krzyża i mogiły – jednym z tematów rozmowy zebranych w lesie jest brzoza rosnąca na wydmie piachu z krzyżem. Usypisko to okazuje się mogiłą, w której pochowany jest bratanek generała Rozłuckiego – Jan. Mogiła i krzyż są bezpośrednim przyczynkiem do fali wspomnień Generała.
Motyw leśnej mogiły jest bardzo charakterystyczny dla tematyki powstańczej. Często właśnie w leśnych ostępach chowani byli polegli partyzanci, a ich groby były jedynymi pamiątkami i świadectwami ich odwagi, oddania i waleczności. To mogiły przechowują pamięć o uczestnikach powstania. Usypywano je właśnie w lasach, ponieważ to one były domem powstańców, ich kryjówką i sprzymierzeńcem. Mogiła jako niemy świadek historii często pojawia się w utworach pozytywistycznych – dość wspomnieć o licznych utworach Elizy Orzeszkowej.
Motyw lasu – opisy przyrody odgrywają bardzo ważną rolę w kompozycji noweli. Las u Żeromskiego ma znaczenie dosłowne, jako przestrzeń, w której rozgrywa się akcja, ale także metaforyczne – jako obserwator i świadek wydarzeń historycznych, mających miejsce przed kilkunastu laty. To w tym lesie rozgrywały się walki powstańcze, tu zostali pochowani ich uczestnicy, i tu po latach spotykają się bohaterowie noweli wspominając nieodległe czasy.