Renesansowa architektura rozwijała się pod wpływem antycznych wzorców i humanistycznych idei. Propagatorem odrodzenia antyku i zarazem wybitnym architektem renesansowym był Filip Brunelleschi. Humanizm wyrażał ufność w ludzkie możliwości, bardziej niż wiarę cenił rozum. Przekonanie to znalazło odzwierciedlenie także w architekturze, która odeszła od strzelistego, kierującego się ku niebu gotyku w stronę form klasycznych, mocno osadzonych na ziemi, opartych na matematycznych wyliczeniach i doskonałych proporcjach.
Wzorowano się także na antycznym ideale prostoty. Dominowały sklepienia kolebkowe, unikano nadmiernego zdobnictwa. W średniowieczu dominowało budownictwo sakralne, w renesansie nastała już równowaga – obok pięknych kościołów powstawały równie piękne pałace.
Budownictwo świeckie w renesansie
 |
| Uffizi we Florencji, fot. Georges Jansoone |
Pałace budowano na planie prostokąta, czteroskrzydłowe budynki wznoszono wokół dziedzińca. Dzięki temu właściciel zyskiwał zamkniętą, prywatną przestrzeń, w obrębie której koncentrowało się życie mieszkańców. Do poszczególnych pomieszczeń wchodziło się przez arkady, ponieważ nie było wewnętrznych korytarzy. Dużą dbałością cechowało się zdobnictwo fasad. W późniejszej fazie renesansu projektuje się wnętrza już lepiej oświetlone. Początkowo unikano dużych okien, ponieważ kolidowało to z obronną funkcją pałacu. Z czasem okna stają się większe, prostokątne, zwieńczone tympanonem, zdobione kolumnami lub pilastrami i podokiennikami.
Wyjątkowy kompleks powstał we Florencji na zlecenie Medyceuszy – tzw. pałac Uffizi był dziełem Giorgio Vasari.
Okazałe budynki nie były już wyłącznie domeną magnaterii. Bogate mieszczaństwo wznosiło luksusowe wille poza miastem, gdzie spędzano czas wolny. Były to domy jednopiętrowe, uzależnione od otoczenia. Podmiejskie budowle często posiadały kunsztownie zaprojektowane ogrody.
Ponadto powstawały zabudowania miejskie: ratusze, kamienice, fontanny, pomniki. Architekci uwzględniali w swoich planach wizje całości - poszczególne elementy musiały więc do siebie pasować i nie kolidować z istniejącą już zabudową. W Holandii powstaje ratusz (Lejda) według projektu Lievena de Key.
Przykłady renesansowej architektury o charakterze świeckim:
- Pałac Medici Riccardi we Florencji
- Pałac Rucellai we Florencji
- Villa Rotonda
- Zachodnie skrzydło Luwru w Paryżu
- Fasada pałacu Rucellai we Florencji
Budownictwo sakralne w renesansie
Kościoły, podobnie jak w średniowieczu, początkowo wznoszono na planie krzyża. W późniejszy okresie dążono do planu centralnego, co zaowocuje budowlami na planie krzyża greckiego (równoramiennego), kwadratu i koła. Zwarte budowle pokrywają łagodne kopuły. Kopuła katery we Florencji – autorstwa Brunelleschiego – uważana jest za pierwszy przejaw sztuki renesansowej.
Do wnętrz kościołów wdziera się światło, m.in. za sprawą lunet. Były to elementy sklepienia kolebkowego, które umożliwiały umieszczenie dużych okien w ścianie powyżej wezgłowia sklepienia. W oknach tych nie umieszczano witraży, co dawało więcej światła.
 |
| Santa Maria delle Grazie w Mediolanie/ fot. Marco Bonavoglia |
Wybitnym architektem renesansu był Donato Bramante, który nadzorował przebudowę kościoła Santa Maria delle Grazie. Prezbiterium i transept zostały zakończone półkolami, całe wnętrze sprawia wrażenie lekkiego, między innymi za sprawą dużej ilości światła.
W tym czasie powstało też wiele kaplic grobowych umieszczanych przy kościołach, stanowiących jednak odrębne budynki. Najczęściej wznoszono je na planie centralnym, zwieńczone były kopułą na bębnie. Jako że było to miejsca wiecznego pochówku, wnętrze zdobiły więc głównie sarkofagi, rzeźby nagrobkowe i inne dekoracje mówiące o zasługach i życiu doczesnym zmarłego.
Przykłady renesansowej architektury o charakterze sakralnym:
- Katedra Santa Maria del Fiore we Florencji (Filippo Brunelleschi)
- Kościół San Pietro in Montorio w Rzymie
- Lektorium kościoła St Etienne du Mont
- Bazylika św. Piotra w Rzymie
- Dziedziniec klasztorny w Santa Maria Magdalena de'Pazzi
- Kościół San Giorgio Maggiore w Wenecji