Antygona - streszczenie
Antygona to tragedia autorstwa Sofoklesa. Została napisana w 442 r. p.n.e. To bardzo popularna grecka tragedia, która opowiada o strasznym losie tytułowej Antygony. Poniżej przedstawiamy streszczenie utworu.
Antygona - streszczenie
Prolog
Z prologu czytelnik dowiaduje się, że w Tebach, gdzie rozgrywają się opisane w dramacie wydarzenia, doszło do bratobójczego pojedynku. W bitwie o władzę polegli Eteokles i Polinejkes. Król Kreon polecił z honorami pochować obrońcę miasta Eteoklesa, a Polinejkes – najeźdźca – miał nie zostać pogrzebany.
Rozmowa Antygony z Ismeną - Antygona chce pochować brata
Antygona, siostra zmarłych braci, w rozmowie z siostrą Ismeną zwierza się ze swoich planów. Chce pochować brata pomimo królewskiego zakazu, ponieważ według greckich wierzeń zmarły, który nie zostanie pochowany, nie trafia do Hadesu, ale jest skazany na wieczną tułaczkę. Ismena w obawie przed gniewem Kreona odmawia pomocy. Po tej scenie wysłuchujemy pieśni chóru, wielbiącej pogromcę najeźdźcy, Eteoklesa.
Kreon jako następca tronu - pochowanie Polinejkesa i groźby Kreona
Następnie pojawia się Kreon wraz z dwoma Heroldami. Ogłasza, że jako brat matki Edypa po śmierci jego synów staje się prawowitym następcą tronu. Oświadcza, że stawia dobro państwa ponad dobro własne i swojej rodziny. Podtrzymuje decyzję o zakazie pogrzebu dla Polinejkesa. Nagle wbiega strażnik ciała zmarłego z wiadomością, że ktoś wykradł i pochował Polinejkesa. Rozwścieczony Kreon grozi mu śmiercią, jeżeli sprawca czynu nie zostanie odnaleziony. Następuje druga pieśń chóru o dokonaniach człowieka i jego stosunku do władzy.
Przyłapanie Antygony
Strażnik przyprowadza przed oblicze króla Antygonę złapaną na gorącym uczynku. Dziewczyna nie próbuje uniknąć kary, wręcz przeciwnie – jest dumna ze swojego czynu, gdyż dla niej prawa boskie są ważniejsze od ziemskich. Jest gotowa przyjąć karę śmierci. Wtedy pojawia się Ismena i bierze na siebie część winy. Gdy Antygona oczyszcza ją z zarzutów króla o współudziale w zbrodni, ta wspomina, że Antygona to narzeczona Hajmona, syna Kreona. Jednak niewzruszony król stwierdza, że nie chce takiej żony dla syna.
Okrutna kara dla Antygony
Na scenę wkracza chór, który śpiewa o nieszczęściach rodziny królewskiej i ludzkiej pysze. U króla, pojawia się Hajmon. Donosi ojcu o opiniach ludzi, u których postawa Antygony budzi litość i współczucie. Kreon zdenerwowany, że nawet syn występuje przeciwko niemu, każe zamurować Antygonę żywcem. Nie chce splamić się zabójstwem spokrewnionej ze sobą dziewczyny, jako że mogłoby to ściągnąć na miasto zemstę bogów. Kolejna pieśń chóru to hymn ku czci boga miłości, Erosa. Prowadzona na śmierć Antygona, głośno lamentuje nad okrutnym losem, jaki ją spotkał w karze za miłość do zmarłego brata. Chór wspomina nieszczęśników zmarłych podobnie jak dziewczyna.
Konsekwencje ukarania Antygony - samobójstwo trzech osób
Tymczasem u Kreona pojawia się wieszcz Tejrezjasz. Ostrzega króla, że jego bezlitosna postawa wzbudzi gniew bogów i sprowadzi na miasto liczne nieszczęścia. Przestraszony król zmienia swoją decyzję i biegnie do miejsca egzekucji, aby uwolnić Antygonę. Chór śpiewa błagalną pieśń do patrona Teb, Dionizosa-Bakchusa. Jednak przybywa posłaniec z tragiczną wieścią, że Antygona powiesiła się, a Hajmon z rozpaczy popełnił samobójstwo. Załamana po śmierci syna Eurydyka również ginie śmiercią samobójczą.
Ostatnia pieśń chóru głosi prawdę, że należy być pokornym wobec boskich praw.
Antygona - plan wydarzeń
1. Śmierć braci
2. Zakaz Kreona
3. Rozmowa sióstr
4. Pieśń o Eteoklesie
5. Wystąpienie króla
6. Wieść o złamaniu zakazu
7. Pieśń o człowieku i władzy
8. Schwytanie Antygony
9. Rozmowa z Hajmonem
10. Wyrok
11. Hymn ku czci Erosa
12. Lament Antygony
13. Pieśń o zmarłych skazańcach
14. Wizyta Tejrezjasza
15. Zmiana decyzji
16. Pieśń do patrona Teb
17. Tragiczne zakończenie
18. Pieśń o pokorze wobec boskich praw
Antygona - opracowanie (geneza, czas i miejsce akcji)
Geneza
Według badaczy dzieł antyku tragedia „Antygona” powstała w latach 442-440. Inspiracją dla Sofoklesa miał być tebański mit o Labdakidach. Lajos dowiaduje się, że zginie z ręki własnego syna. Oddaje go pasterzowi, aby ten zrzucił go ze skały. Pasterz lituje się nad dzieckiem i oddaje je w ręce Euforbosa. Ten z kolei powierza je na wychowanie władcom Koryntu, którzy cierpią z powodu bezdzietności.
Gdy Edyp dorósł, usłyszał od Apollina przepowiednię, iż zabije własnego ojca i poślubi matkę. Nie wiedząc, że Polibos i Merope, którzy go wychowali, nie są jego prawdziwymi rodzicami, opuścił Korynt w obawie przed spełnieniem się przepowiedni. Przemierzając góry natknął się na podróżnego. Wywiązała się między nimi sprzeczka, w wyniku której wędrowiec został zabity przez Edypa. Nie wiedział on jeszcze, że podróżnym był jego biologiczny ojciec, Lajos.
Po przybyciu do Teb Edyp rozwiązał zagadkę nękającego miasto Sfinksa. W nagrodę otrzymał za żonę wdowę po zmarłym królu Lajosie, czyli własną matkę, Jokastę. Urodziła mu ona czworo dzieci – Antygonę, Ismenę, Polinejkesa, Eteoklesa. Gdy w Tebach wybuchła zaraza, prawda wyszła na jaw, Jokasta popełniła samobójstwo, Edyp oślepił się i uszedł z miasta. Władzę przejęli jego synowie, którzy wkrótce popadli w konflikt i zginęli w bratobójczej walce. Nowy władca, Kreon, zakazał grzebania Polinejkesa uznając go za najeźdźcę. Zakaz złamała Antygona, za co została skazana na śmierć.
Czas i miejsce akcji
Zgodnie z antyczną zasadą trzech jedności akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia, o wydarzeniach, które miały miejsce wcześniej, dowiadujemy się z Prologu.
Miejscem akcji jest pałac w Tebach. O tym, co dzieje się w innych miejscach, mówią pojawiający się w pałacu posłańcy bądź goście.
Antygona - interpretacja
Tragiczne dzieje rodu Labdakidów zainspirowały Sofoklesa do stworzenia cyklu trzech tragedii – „Króla Edypa”, „Antygony” i „Edypa w Kolonie”. Tematem pierwszego dramatu są dzieje nieszczęsnego Edypa, króla Teb, mimowolnego zabójcy ojca i męża własnej matki. W finale utworu oślepiony król opuszcza miasto pozostawiając pod opieką brata Kreona czwórkę potomstwa: Eteoklesa, Polinejkesa, Antygonę, Ismenę. Gdy dzieci osiągają dorosłość wybucha wojna (tzw. wyprawa „Siedmiu przeciw Tebom”). Eteokles wspiera wuja, Polinejkes (podejmujący próby przejęcia władzy w Tebach) najeźdźców. Obydwaj giną. Kreon wydaje rozkaz pogrzebania Eteoklesa, ciało jego brata ma – ku przestrodze społeczeństwa – leżeć nietknięte. Antygona, poruszona hańbą brata, postanawia pochować ciało. W tym momencie rozpoczyna się właściwa akcja dramatu…
Osią dramatu jest konflikt pomiędzy Antygoną (i wyznawanymi przez nią wartościami) a Kreonem i jego rozkazem. Tytułowa bohaterka dramatu to postać dumna, szlachetna i pewna swoich racji. Kobieta reprezentuje swym zachowaniem szacunek wobec zmarłych (niezależnie od okoliczności towarzyszących ich śmierci) i wobec boskiego prawa nakazującego oddać im hołd. Kreon z kolei jest uosobieniem władzy państwowej i ludzkiego prawa. Obydwaj bohaterowie (zgodnie z prawidłami starożytnych tragedii) są uwikłani w tzw. konflikt tragiczny. Zarówno Antygona jak i Kreon mają swoje racje, których muszą bronić. Obydwa punkty widzenia są ważne. Kochająca siostra – wierząca w bogów i wędrówkę ludzkiej duszy – nie może dopuścić do hańby brata. Sprawiedliwy, doświadczony (chociażby historią poprzedniego króla – Edypa) i konsekwentny władca nie może sobie z kolei pozwolić na uleganie emocjom. Czy jednakowy pochówek Eteokla i Polinejka byłby sprawiedliwy?
Racje bohaterów ścierają się podczas dyskusji. Żadna ze stron nie chce (a raczej nie może) ustąpić. Kolejni uczestnicy sporu sugerują jednak królowi ustąpienie ze swego dotychczasowego stanowiska. Według Hajmona (a później także Tyrezjasza) Kreon wykazałby się zrozumieniem, pokorą i mądrością zezwalając na pochówek wroga. Byłby to także swoisty „ukłon” w stronę bogów, którzy obdarowali mieszkańców Teb zwycięstwem. Rozgniewany władca jest jednak zbyt dumny. Sprzeciw Antygony podważa jego autorytet. Zachowanie dziewczyny doprowadziło też – zdaniem króla – do skłócenia go z własnym synem. Rozkaz ukarania krewnej to wyraz gniewu i bezradności władcy. Kreon nie zdaje sobie też sprawy z konsekwencji swych rozkazów. Trafnie ujmuje to Tyrezjasz, przestrzegając władcę przed klątwą bogów:
Za to, że z światła strąciłeś do nocy,
Zamknąłeś życie haniebnie w grobowcu,
A tu na ziemi zmarłe trzymasz ciało,
Które się bóstwom należy podziemnym.
Nie masz żadnego ty nad zmarłym prawa
Ni światła bogi, którym gwałt zadajesz.
Bohater poruszony przestrogą postanawia naprawić błąd, ale jest już za późno…
„Antygona” to opowieść o bohaterach ściganych przez fatum, uwikłanych w konflikty, z których nie sposób wybrnąć. Jest to także uniwersalna historia o zwykłych ludziach uosabiających takie wartości jak: władza, odwaga, tchórzostwo, szlachetność, siostrzana miłość. „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić” – wyznaje Antygona, a jej słowa wydają się być wciąż aktualnym wezwaniem do człowieczeństwa. Pomimo upływu czasu dzieło Sofoklesa wciąż intryguje, zastanawia i zmusza do refleksji.
Antygona - bohaterowie
Charakterystyka Antygony
Główna bohaterka dramatu Sofoklesa; córka Edypa, mieszkająca wraz z siostrą na dworze wuja Kreona; siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Po tragicznej śmierci obydwu braci bohaterka decyduje się na złamanie zakazu Kreona. Król zabrania pogrzebania zwłok Polinejkesa uważanego za zdrajcę. Antygona świadomie łamie zakaz – na oczach królewskich strażników posypuje ciało brata ziemią.
Główna bohaterka dramatu to postać szlachetna, dumna i jednocześnie tragiczna. Młoda kobieta działa w pełni świadomie, wiedząc, że może okupić sprzeciw śmiercią. Motywacją jej działania jest chęć uszanowania boskich praw (zgodnie z greckimi wierzeniami dusza Polinejkesa – któremu odmówiono ceremonii pogrzebu – nie może trafić do Hadesu). Szacunek wobec nakazów boskich wiąże się z miłością do bliskiej, utraconej osoby.
Antygona jawi się więc jako dobra, szlachetna siostra. Podziw budzi nie tylko jej odwaga, ale i konsekwencja w obronie swoich racji. Bohaterka udowadnia ją podczas rozmowy z surowym Kreonem wytykając mu bezmyślność, a nawet głupotę.
W finale utworu Antygona decyduje się na drastyczne i ostateczne, ale honorowe wyjście z sytuacji. Skazana na zamknięcie w celi (Kreon pragnie ją odizolować od bliskich) i powolną śmierć, a potem postanawia odebrać sobie życie. Samobójczy zgon pieczętuje ofiarę młodej dziewczyny, poświadcza po raz kolejny jej racje i jest namacalnym wyrzutem sumienia samego Kreona.
Charakterystyka Kreona
Po zakończeniu wyczerpującej wojny władca wyraźnie podkreśla zasługi wspierającego go Eteoklesa i przewinienia Polinejkesa, który stanął po stronie wroga. Przykładna, hańbiąca kara ma być przestrogą dla społeczeństwa. Trudno nie przyznać racji władcy, jednak tym razem rozkaz króla naruszył odwieczna prawa boskie (prawo do godnego pochówku).
Zarówno Kreon jak i Antygona mają po swej stronie „część” prawdy. Król – obrońca suwerenności państwa – ma prawo do ukarania zdrajcy. Jego błędem jest jednak stopniowe popadanie w pychę, ignorowanie opinii poddanych i spychanie na bok racji boskich.
O klęsce Kreona decyduje nie wydany rozkaz, ale duma i zbyt późne przyznanie się do błędu. Skutki tej decyzji są – jak wiemy – opłakane.
Antygona - charakterystyka bohaterów drugoplanowych
Chór
Składa się ze starców tebańskich. Podobnie jak w innych starożytnych dramatach, chór starców (lub: mędrców) spełnia rolę swoistego komentatora obserwowanych wydarzeń. Członkowie chóru przeżywają dramaty bohaterów razem z widzami spektaklu, przypominają o boskich prawach i opinii prostego ludu.
Eurydyka
Żona Kreona, matka Hajmona. W dramacie pojawia się na krótko po otrzymaniu informacji o samobójczej śmierci syna. Zrozpaczona matka nie potrafi pogodzić się ze stratą Hajmona. Podobnie jak syn, a wcześniej – jego narzeczona, popełnia samobójstwo. Tragiczna śmierć Eurydyki jest dopełnieniem okrutnej przepowiedni przekazanej Kreonowi przez wróżbitę Tyrezjasza.
Hajmon
Syn Kreona i Eurydyki, narzeczony Antygony. Młody, prawy mężczyzna dzielnie broniący racji ukochanej. Hajmon, podobnie jak główni bohaterowie dramatu, staje przed trudnym wyborem. Musi wybrać pomiędzy posłuszeństwem i miłością do ojca a miłością i wartościami, o które walczy jego narzeczona. Bohater stara się załagodzić spór pomiędzy Antygoną i Kreonem. Przedstawia ojcu rozsądne argumenty za uwolnieniem skazanej. Nie jest jednak w stanie złagodzić gniewu Kreona. Zrozpaczony, decyduje się podzielić los ukochanej.
Ismena
Młodsza siostra Antygony, córka Edypa. Wrażliwa, delikatna i bojaźliwa, początkowo odmawia pomocy siostrze. W głębi serca popiera jej racje, ale nie chce wystąpić przeciwko Kreonowi. Obawia się jego gniewu i surowej kary. W obliczu możliwej śmierci siostry, postanawia jednak stanąć po jej stronie. Chce wziąć na siebie część jej win. Antygona stanowczo odmawia, widząc jej wahanie. Wątpliwości i strach Ismeny jest też widoczny dla Kreona, dlatego król ostatecznie postanawia ukarać tylko jedną z sióstr.
Tyrezjasz
Ślepy tebański mędrzec i wróżbita (według jednego z mitów bogowie odebrali mu wzrok, ale podarowali za to umiejętność „widzenia” przyszłości), w przeszłości wyjawia Edypowi prawdę o śmierci jego ojca. Tym razem przybywa na dwór króla, by przestrzec go przed skutkami pochopnych decyzji. Tyrezjasz ma „wgląd” w zamysły bogów. Wyjaśnia Kreonowi, że naruszenie boskiego porządku (hańbienie zwłok i grzebanie żywych) może ściągnąć na niego klątwę (podobnie jak w przypadku Edypa). Władca lekceważy przestrogi starca i ponosi surową karę.
Motywy działania Kreona i Antygony - porównanie
Rozum – serce
Pierwsza różnica pomiędzy motywacją Kreona i Antygony polega na odwoływaniu się bohaterów Sofoklesa do dwóch różnych instancji. Córka Edypa kieruje się w swoim postępowaniu przede wszystkim miłością, natomiast dla Kreona najważniejsze jest działanie zgodne z zasadami rozumu. Antygona podejmuje dwukrotną próbę pogrzebania Polinejkesa, przede wszystkim dlatego, że łączą ją z nim relacje uczuciowe. Bohaterka dobitnie wyraża to w słowach: „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”. Względem zdrajcy ojczyzny, jakim jest niewątpliwie Polinejkes, dziewczyna uważa się przede wszystkim za siostrę. Czyny brata mają dla Antygony znaczenie drugorzędne. Najważniejsze okazuje się zapewnienie Polinejkesowi ulgi w pośmiertnym cierpieniu. Można również przypuszczać, że Antygona świadomie wybiera śmierć, ponieważ życie bez rodziny nie ma dla niej sensu.
Kreon z kolei przedkłada rację rozumu nad rację serca. Zarządzenie króla jest zgodne z potoczną logiką, ponieważ zdrajca ojczyzny powinien zostać ukarany. Racjonalizm Kreona ujawnia się również w jego podejrzliwości. Król nieustannie posądza osobę, która pochowała Polinejkesa o chęć zysku i przekupstwo, ponieważ nie może wyobrazić sobie, że można kierować się bezinteresowną miłością.
Prawo świeckie – prawo boskie
Po drugie, Kreon i Antygona motywują swoje działanie wiernością wobec odmiennych kodeksów moralnych. Król to przedstawiciel władzy świeckiej, dlatego ustanawia prawa państwowe i kieruje się nimi. We własnym mniemaniu Kreon postępuje słusznie, ponieważ broni godności swojego narodu, a piętnuje zdrajcę. Można jednak przypuszczać, że bezwzględność Kreona w lekceważeniu praw boskich wynika z tego, że król nie wierzy w bogów i zasłania się wygodnymi dla siebie argumentami. Z drugiej strony istnieje możliwość, że Kreon uważa, iż bogowie stoją po jego stronie i również traktują zdradę ojczyzny za najgorszy występek.
Antygona natomiast reprezentuje prawa boskie. Jest przekonana, że najważniejszą powinnością żywych wobec umarłych jest zapewnienie im godnego pochówku i pozostawienie sądu bogom. Bohaterka przejawia niezwykłą determinację w swojej wierności religijnym zasadom. Od początku jest świadoma, że czeka ją śmierć, a mimo to poświęca się w imię najwyższej idei.
Państwo – jednostka społeczna
Następnie warto zauważyć, że odmienność motywacji obojga bohaterów wynika z tego, że reprezentują oni dwie sprzeczne płaszczyzny życia społecznego. Kreon uosabia państwo, więc ważna jest dla niego racja zbiorowości. Musi on dbać o swój autorytet, a także stanowić czytelne zasady, które będą przestrzegane przez wszystkich. Nie może więc czynić wyjątków nawet dla członków własnej rodziny. Antygona natomiast kieruje się motywacją indywidualną. Nie zastanawia się nad reakcją ogółu i państwa. Istnieje również interpretacja, zgodnie z którą Antygona świadomie kształtuje swój wizerunek jako bohaterki tragicznej, ponieważ pragnie wiecznej sławy.
Mężczyzna – kobieta
Można również szukać przyczyn odmiennej motywacji Kreona i Antygony w ich tożsamości płciowej. Męskość zwykle w literaturze wiąże się z kierowaniem się względami racjonalnymi i aktywnością w sferze publicznej. Kobiecości z kolei przypisana jest uczuciowość i działanie w płaszczyźnie rodzinnej. Te dwie sfery stanowią tu wyraźne przeciwieństwo.
Warto jednak zauważyć, że Sofokles, aby uprawdopodobnić postać Antygony, która, będąc kobietą, przeciwstawia się woli mężczyzny, wyposażył ją w pewną gruboskórność i obojętność. Cechy te widoczne są zwłaszcza w scenach z Ismeną.
Motywy w Antygonie
Bunt
Postawa Antygony wyraża bunt przeciwko zasadom, jakim hołduje Kreon. Król stawia ziemskie prawo ponad prawem boskim. Antygona manifestuje swój sprzeciw i odważnie staje w obliczu konsekwencji swojego buntu.
Miłość
Bezgraniczna miłość Antygony do brata prowadzi ją do śmierci. Jednak siostrzane uczucie jest silniejsze od strachu. Antygona pozostaje głucha na argumenty Ismeny i Hajmona. Kocha zmarłego brata miłością dojrzałą i wierną, czuje się zobowiązana, by pochować jego ciało, nie widzi innej możliwości niż złamanie zakazu Kreona, nawet jeżeli ma to dla niej oznaczać śmierć.
Ofiara
Antygona poświęca życie, aby uratować przed wieczną tułaczką duszę zmarłego brata. Młoda dziewczyna płaci najwyższą cenę za walkę w obronie wyznawanych wartości. Jest świadoma tego, że będzie musiała poświęcić wszystko, aby pomóc bratu, jednak nie cofa się i oddaje za niego życie.
Samobójstwo
Samobójcza śmierć Antygony wynika ze strachu przed okrutną, powolną śmiercią, jaka miała stać się jej udziałem po zamurowaniu żywcem. Samobójstwo popełnia również jej narzeczony Hajmon, który nie widzi sensu życia bez ukochanej.
Zabija się ogarnięty rozpaczą i rozgoryczeniem, a także gniewem z powodu postawy ojca. Ostatnią samobójczą śmierć ponosi matka Hajmona, załamana rozwojem wydarzeń i śmiercią ukochanego syna.
Samotność
Antygona jest osamotniona w swoim przekonaniu o słuszności złamania królewskiego zakazu i odwadze. Ismena nie chce pomóc jej w pogrzebie brata. Choć później siostra i mieszkańcy Teb biorą stronę buntowniczki, to w najtrudniejszym momencie – podjęcia decyzji i popełnienia zakazanego czynu –Antygona jest zupełnie sama.
Tragizm
Tragicznego wyboru musi dokonać Kreon. Jeżeli zlituje się nad Antygoną i nie ukarze jej, ucierpi jego królewska pozycja. Jeśli skarze Antygonę za złamanie zakazu, unieszczęśliwi syna i swoich najbliższych, a także dziewczynę, która działała pod wpływem uczucia do brata i wierności zasadom.
Każdy wybór niesie ze sobą tragiczne konsekwencje. W takim samym położeniu znajduje się Antygona. Jeżeli nie pochowa ciała brata, skaże go na wieczną tułaczkę. Jeśli urządzi mu pogrzeb, zginie.
Władza
Konflikt o władzę doprowadził do śmierci braci Antygony. Władza Kreona skazała na śmierć dziewczynę. Kreon chcąc pozostać wiarygodnym władcą, nie mógł zmienić swojego zakazu po czynie Antygony, mimo tego, że była narzeczoną jego syna. Musiał trzymać się raz ustanowionego prawa, ponieważ skierowane były na niego oczy poddanych.