Przemysł wydobywczy (albo inaczej górnictwo) to dział przemysłu zajmujący się wydobywaniem surowców mineralnych i ich wstępnym przygotowaniem (kruszenie, sortowanie, wzbogacanie) do zastosowania przez różne działy przemysłu przetwórczego lub do bezpośredniego ich wykorzystania (np. piasku i kruszywa w budownictwie, czy węgla w ogrzewaniu gospodarstw domowych).
Wydobycie surowców mineralnych sięga czasów prehistorycznych. Przykłady takich kopalń to: kopalnia rud miedzi w Dolinie Timna w południowej części dzisiejszego Izraela, gdzie początki wydobycia sięgają 5 tys. lat p.n.e., kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich na północny wschód od Kielc, gdzie wydobycie trwało od ok. 3900 do ok. 1600 lat p.n.e., czy kopalnia soli w Hallstatt w dzisiejszej Austrii (początek wydobycia w VIII w p.n.e.).
Przedsiębiorstwo zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych to kopalnia. Najczęściej kopalnie dzieli się w oparciu o metodę wydobycia.
Wyróżniamy:
- kopalnie odkrywkowe, w których wszelkie prace odbywają się na powierzchni, a wydobycie polega na odkrywaniu i wydobywaniu kolejnych warstw surowca; zalety górnictwa odkrywkowego w porównaniu z głębinowym to przede wszystkim wyższa produktywność i efektywność (jest to ogólnie metoda tańsza) oraz większe bezpieczeństwo i lepsze warunki pracy górników, główna wada to silne przekształcenie dużego obszaru (znaczna degradacja środowiska przyrodniczego);
- kopalnie głębinowe, w których złoże kopaliny znajduje się na tyle głęboko pod ziemią, że nie można lub nie opłaca się wydobywać go metodą odkrywkową;
aby dotrzeć do złoża kopaliny (ale też wydobyć surowiec i skałę płonną na powierzchnię ziemi) drąży się w skałach nadkładu korytarze pionowe (szyby zaopatrzone w windy) oraz poziome lub nieco pochyłe (sztolnie i chodniki) służące eksploatacji surowca, współcześnie surowiec lub jego ruda pozyskiwany jest z pokładu mechanicznie – z pomocą kombajnów górniczych; obok szybów służących do dotarcia do wyrobiska i pozyskania surowca buduje się też szyby wentylacyjne oraz szyby odwadniające, bezpieczeństwo pracy wymaga zabezpieczenia szybów i sztolni obudową, najgłębiej położone wyrobiska kopalniane sięgają do ponad 3 km (w RPA);
- oraz odwierty górnicze (kopalnie otworowe), służące do wydobywania surowców gazowych i płynnych (gazu ziemnego, ropy naftowej, wody – w tym wód mineralnych), jeśli surowce te znajdują się pod napięciem hydrostatycznym same wypływają na powierzchnię ziemi, w innym przypadku należy je wypompować, odwierty wykorzystywane są też w eksploatacji złóż niektórych surowców znajdujących się w stanie stałym (złoża siarki, soli kamiennej i soli potasowych), które są rozpuszczane i ługowane przez różne czynniki (np. bakterie, czy przegrzaną wodę stosowana do rozpuszczania złóż siarki w metodzie Frascha).
Kopalnie dzielimy też ze względu na wydobywaną kopalinę (np. kopalnia węgla kamiennego, kopalnia soli itd.); czasami noszą one odrębne nazwy – np. kopalnia odkrywkowa litych surowców skalnych to kamieniołom, z kolei surowce luźne wydobywane są w piaskowniach i żwirowniach.
Okręg przemysłowy, który rozwinął się dzięki rozwojowi kopalnictwa nosi nazwę zagłębia (np. Zagłębie Ruhry w Niemczech, czy Zagłębie Dąbrowskie w Polsce – Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i inne). Nazwa ta ma pochodzenie geologiczne. Początkowo odnosiło się do niecki tektonicznej, w której zgromadziły się pokłady kopaliny.
Poniżej przedstawiono wielkość wydobycia głównych surowców mineralnych na świecie (dane na podstawie Rocznika statystycznego GUS 2012, raportu ICMM: Trends in the mining and metal industry z 2012 roku i materiałów ze stron służby geologicznej USA – USGS Minerals Information) oraz ich największych producentów (kraje).
Wydobycie światowe węgla kamiennego wynosiło (2010 rok) ponad 6,2 mld ton. Wielkość wydobycia wzrasta – w 2000 roku wynosiła ona ponad 3,8 mld ton, a w 1960 roku tylko około 2 mld ton (zahamowanie wzrostu wydobycia zaznaczyło się globalnie tylko w latach 90.tych XX wieku). Największe wydobycie węgla kamiennego ma miejsce w Chinach (59% światowego wydobycia w 2010 roku), USA (15%), Indiach (8,5%), Australii (5,7% - aż 80% wydobycia pochodzi z kopalni odkrywkowych, jest więc tanie, co czyni Australię największym eksporterem węgla kamiennego na świecie), Indonezję (5,2%), RPA i Rosję (ok. 4%). W większości krajów Europy Zachodniej zaprzestano jego wydobycia.
Wydobycie węgla brunatnego przekroczyło w 2011 roku 1 mld ton. Największe wydobycie węgla brunatnego miało miejsce (2006 rok) w Niemczech (19% wydobycia światowego), Chinach (10%), USA i Rosji (>8%), Australii i Grecji (>7%) oraz w Turcji i Polsce (>6% wydobycia światowego).
Światowe wydobycie ropy naftowej wyniosło (w 2011 roku) ponad 3,5 mld ton. W roku 1960 wynosiło ono tylko nieco ponad 1 mld ton (2 razy mniej niż węgla kamiennego w tym samym czasie, w latach 70.tych XX wieku i na początku obecnego stulecia wielkość wydobycia tych surowców była podobna). Najwięcej ropy naftowej wydobywa Rosja (13,4% światowego wydobycia w 2011 roku), po niej: Arabia Saudyjska (11,5%), USA (7,5%), Iran (5,8%), Chiny (5,3%), Wenezuela (4,2%).
Światowe wydobycie gazu ziemnego wyniosło w 2011 roku w przeliczeniu na energię, którą można byłoby uzyskać z jego spalenia wyniosła 125 tys. PJ (petadżuli – 1015 dżula). Odpowiada to objętości >3,3 bln m3 gazu ziemnego. Najwięcej gazu ziemnego wydobywała Rosja (prawie 20% światowego wydobycia w 2011 roku), po niej: USA (18,2% - skutek rozwoju wydobycia gazu łupkowego), Kanada (prawie 5%), Iran (4,5%), Katar (3,9%) oraz Norwegia (3,4%).
Światowe wydobycie rud metali (w przeliczeniu na czysty metal) wynosiło w 2010 roku:
16 mln ton rud miedzi, 11,3 mln ton rud cynku, 4,1 mln ton rud ołowiu, 72 tys. ton wolframu (2011), 22 tys. ton rud srebra, prawie 2,5 tys. ton złota i 790 ton tantalu (stosowany w elektronice – produkcja kondensatorów, dane 2011). W roku 2010 wydobyto również 209 mln ton boksytów (rudy aluminium). W roku 2011 wydobyto na świecie prawie 2 mld ton rud żelaza.
Najwięksi producenci rud żelaza (koncentratu) to: Chiny (32% wydobycia światowego), Australia (22%), Brazylia (17%) i Indie (10%). Najwięksi producenci rud miedzi to: Chile (33% światowego wydobycia), USA i Peru (ok. 8%). Najwięksi producenci rud cynku to: Chiny (ok. 30% wydobycia światowego) oraz Peru i Australia (ok. 12%). Najwięksi producenci rud ołowiu to: Chiny (ok. 40% wydobycia światowego), Australia (15%) i USA (prawie 10%). Najwięksi producenci boksytów na świecie to: Australia (27% światowego wydobycia), Chiny (17%), Indonezja (14%) i Brazylia (12%). Prawie 85% rud wolframu i antymonu wydobywane jest w Chinach. Są też one monopolistą w produkcji metali ziem rzadkich. Największymi producentami rud srebra są: Meksyk (18% światowego wydobycia), Peru (14,5%) i Australia (7,5%). Najwięksi producenci złota to: Chiny (13,5% wydobycia światowego), Australia (10%), USA (9%), Rosja (7,5%), RPA (7%) i Peru (6%). Największymi producentami rud tantalu i niobu są: Brazylia, Australia, Demokratyczna Republika Konga, Mozambik i Rwanda.
Wydobycie fosforytów wynosiło w 2011 roku 198 mln ton (60,9 mln ton w przeliczeniu na P2O5). Najwięksi producenci fosforytów to: Chiny (41% wydobycia światowego), oraz Maroko z Saharą Zachodnią i USA (około 14%).
Światowa roczna produkcja soli kamiennej – halitu (NaCl) wynosiła w 2011 roku 286 mln ton. Najwięksi producenci soli to Chiny (25% światowej produkcji i wydobycia) oraz USA (15,7%). Źródła soli kamiennej to wydobycie, odzyskiwanie z solanek przemysłowych oraz sól odparowana z wody morskiej. Sól morska stanowi np. 7% produkcji soli w USA, ale niemal 100% produkcji soli w Indiach, których produkcja stanowiła prawie 6% produkcji światowej w 2011 roku.
Produkcja i wydobycie siarki w 2011 roku wynosiło ok. 70,5 mln ton. Z tego jednak tylko około 3% to tzw. siarka rodzima – wydobywana ze złóż rudy (gł. z Chin i Polski). Około 7% światowej produkcji siarki uzyskiwane jest z pirytów (głównie w Chinach). Reszta to siarka odzyskiwana w trakcie przerobu ropy naftowej i rud metali. Najwięcej produkują: Chiny (prawie 14% wydobycia światowego), USA (12,5%), Rosja (10%) i Kanada (9%).
Światowa produkcja soli potasowych w 2011 roku wynosiła 36,4 mln ton. Największymi producentami są: Kanada (30% wydobycia światowego), Rosja (17,8%), Białoruś (15%), Chiny (10%) i Niemcy (8,2%).
Światowe wydobycie diamentów w 2011 roku wyniosło 135 mln karatów (1 karat = 0,2 g, więc 135 mln karatów = 27 ton). Z tego prawie połowa to diamenty przemysłowe, a reszta (nieznaczna większość) to kamienie jubilerskie. Najwięksi producenci diamentów przemysłowych to Rosja i Demokratyczna Republika Kongo (25%). W przypadku kamieni jubilerskich największymi ich dostawcami są: Botswana (33% produkcji światowej), Rosja (25%) i Kanada (15%).
Widać wyraźnie, że surowce mineralne nie są rozmieszczone na Ziemi równomiernie. Obok państw produkujących i eksportujących je na rynkach światowych (kraje naftowe znad Zatoki Perskiej) istnieje też wiele krajów zależnych od ich importu (np. Japonia).
Niektóre kraje są w obrocie międzynarodowym uzależnione od eksportu surowców (czasami tylko jednego – np. 72% wartości eksportu Surinamu przynosiły w 2001 roku rudy aluminium). W takiej sytuacji zmiany cen surowców na rynkach światowych powodują gwałtowny wzrost lub spadek przychodów państw eksporterskich. Problemem może być też wyczerpywanie się złóż. Dotyczy to też dużych uprzemysłowionych państw. Jedną z przyczyn załamania się gospodarki Związku Radzieckiego na przełomie lat 80.tych i 90.tych XX wieku był (w warunkach wyścigu zbrojeń z USA) spadek cen ropy naftowej połączony ze zmniejszeniem się jej wydobycia w zagłębiu nadwołżańskim.
Z drugiej strony monopol w wydobyciu ważnych surowców mineralnych może być wykorzystywany przez kraje eksporterskie (np. działania państw eksportujących ropę naftową OPEC po 1973 roku) dla podniesienia cen eksportowanych surowców poprzez ograniczenie ich produkcji. Przyczyny takich działań nie zawsze są ekonomiczne, ale także polityczne – próba wpływania na decyzje rządów krajów Europy Wschodniej i Środkowej przez Rosję poprzez „przykręcanie kurka” przez państwowe przedsiębiorstwa sprzedające gaz ziemny, czy ograniczenie sprzedaży metali ziem rzadkich z Chin do Japonii w okresie sporów terytorialnych o wyspy Senkaku/Diaoyu na Morzu Wschodniochińskim.
Analizując zróżnicowanie rozmieszczenia i wydobycia surowców mineralnych na świecie należy mieć jednak na względzie, że ich wydobycie prowadzą często globalne spółki wydobywcze (posiadają kapitał oraz „know-how” w zakresie poszukiwań i wydobycia kopalin) lub ich konsorcja ze spółkami powstałymi w krajach eksporterskich. Dzielą się one zyskiem ze sprzedaży swoich produktów z krajami, na których terenie wydobywają surowce. Przykładem jest firma Rio Tinto. Powstała ona 1873 roku w Hiszpanii, założona przez przemysłowca szkockiego – Hugh Mathesona, Deutsche Bank i spółkę kolejową Clark, Punchard & Co. Obecnie jest to amerykańsko-australijskie konsorcjum górnicze i hutnicze z główną siedzibą w Londynie. Wydobywa rudy żelaza, miedzi, uranu, molibdenu, tytanu, złota, boksyty, wegiel kamienny, sól kamienną, boraks i diamenty. Należą do niego (w całości lub ma w nich udziały) kopalnie i huty położone w Australii, Kanadzie, USA, Chile, Wielkiej Brytanii, Francji, Indonezji, na Papui-Nowej Gwinei, w Namibii, Zimbabwe, Gwinei, RPA i na Madagaskarze.