Związek Australijski
TERYTORIUM, STRUKTURA TERYTORIALNA I LUDNOŚĆ PAŃSTWA
Powierzchnia: 7 702,5 tys. km2 (6. pod względem wielkości państwo świata).
Od 1901 roku federacja 6 dawnych brytyjskich kolonii na kontynencie Australii (o statusie dominium – z bardzo szeroką, stopniowo powiększającą się autonomią). Te kolonie (dziś stany Australii) to:
- Nowa Południowa Walia (najstarsza kolonia, początkowo brytyjska kolonia karna, założona w 1788 roku, ze stolicą Sydney),
- Tasmania (kolonia założona w roku 1825, stolica Hobart),
- Australia Zachodnia (kolonia założona w roku 1829, stolica Perth),
- Australia Południowa (kolonia założona w roku 1836, stolica Adelaide),
- Victoria (kolonia złożona w roku 1851, stolica Melbourne),
i Queensland (kolonia założona w roku 1859, stolica Brisbane).
Statusu stanu formalnie nie ma północna część kraju, w 1911 roku wydzielona Australii Południowej jako Terytorium Północne, ze stolicą w Darwin. Z terytorium Nowej Południowej Walii wydzielono w 1911 roku Australijskie Terytorium Stołeczne ze stolicą całego kraju - Canberrą.
Statut Westminsterski z 1931 roku nadawał wszystkim brytyjskim dominiom (w tym Australii) równorzędne prawa z Wielką Brytanią w ramach Imperium Brytyjskiego. Statut wszedł w życie po ratyfikacji przez parlament Australii w 1942 roku, co można uznać za początek pełnej niezależności Australii (chociaż głową państwa do dziś jest gubernator generalny reprezentujący królową brytyjską).
Przed kolonizacją brytyjską Australia znana była jako Nowa Holandia (to właśnie żeglarze holenderscy badali w XVII w. jej zachodnie, północne i południowe wybrzeża).
Liczba ludności (2011 r.): około 22,65 mln ludzi (od 1945 roku wzrosła ok. 3 razy), najludniejsze państwo Australii i Oceanii.
Gęstość zaludnienia bardzo niska: średnio 2,9 osób/km2 (3. najrzadziej zaludnione państwo świata), ludność skupiona głównie na południowo-wschodnim wybrzeżu kraju i w miastach.
Przyrost naturalny Australii jest dodatni i wynosi +7,0‰. Jest też Australia ważnym krajem imigranckim - ostatnich latach przybywa ponad 160 tys. osób rocznie (gł. z Azji i wysp Oceanii).
Struktura wiekowa Australii charakteryzuje się w porównaniu z Polską większym udziałem ludności zarówno w wieku do 19 lat (21,5% w Polsce i 24,8% w Australii), jak i w wieku 65 lat i więcej (13,6% w Polsce i 16,6% w Australii).
Rdzenną ludnością Australii są ciemnoskórzy Aborygeni Australijscy. Żyje ich w Australii około 670 tys.; stanowią ok. 3% ludności kraju. W użyciu pozostaje ok. 200 języków Australijskich Aborygenów. Szacuje się, że ich przodkowie przybyli do Australii ok. 40 tys. lat temu. Najwięcej zamieszkuje ich w dużych miastach wschodniego wybrzeża kraju; procentowy udział ludności aborygeńskiej największy jest jednak w odludnych obszarach Australii Zachodniej i na Terytorium Północnym, gdzie stanowią nawet ponad 25% ludności.
W przeszłości byli oni przedmiotem eksterminacji przez białych przybyszów – np. rdzenni mieszkańcy Tasmanii wymarli całkowicie.
Osoby pochodzenia europejskiego stanowią ok. 92% ludności Australii. Większość z nich to osoby pochodzenia brytyjskiego (ponad połowa przyznaje się do brytyjskich przodków, ok. 1/3 wiąż swoje korzenie po prostu z Australią). Po II Wojnie Światowej Australia (jako odpowiedź na japońskie plany podboju i kolonizacji słabo zaludnionego kontynentu australijskiego) otworzyła się również na imigrantów z innych krajów zniszczonej wojną Europy: Włochów, Niemców, Greków, Holendrów i Jugosłowian.
Coraz liczniej są też Azjaci (najwięcej jest osób pochodzenia chińskiego – 4% ludności kraju i indyjskiego – 2%), oraz wyspiarzy z państw Oceanii (zwłaszcza nowozelandzkich Maorysów).
Wśród wyznawców religii najliczniejsi w Australii i Oceanii są chrześcijanie (ponad 63% mieszkańców kraju) – ok. 25% Australijczyków w 2006 roku było członkami kościoła rzymsko-katolickiego, ok. 19% Australijczyków było anglikanami, pozostali chrześcijanie to głównie członkowie kościołów protestanckich. Wśród imigrantów z Azji, ale też poszukujących nowej duchowości białych Australijczyków powszechny jest buddyzm, islam i hinduizm (ok. 4,5% mieszkańców kraju). Aż 19% mieszkańców Australii uznała się w 2006 roku jako ateiści lub osoby niereligijne – liczba takich osób wzrasta.
STOLICA I DUŻE MIASTA
Stolicą Związku Australijskiego jest Canberra. Liczyła ona w 2009 roku ok. 400 tys. mieszkańców w zespole miejskim.
Nie jest to największe miasto Australii – tym jest stolica stanu Nowa Południowa Walia – Sydney. W 2009 roku jej zespół miejski liczył ok. 4,5 mln mieszkańców. To właśnie rywalizacja o palmę pierwszeństwa między Sydney i Melbourne (stolica stanu Victoria , liczba ludności w zespole miejskim w 2009 roku wynosiła prawie 4 mln osób) spowodowała, że na stolicę w drodze kompromisu wybrano Canberrę.
Inne duże miasta Australii (o liczbie ludności zamieszkującej zespół miejski >1 mln) to: Brisbane (nieco ponad 2 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2009 roku), Perth (ok. 1,66 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2009 roku) i Adelaide (prawie 1,2 mln mieszkańców w zespole miejskim w 2009 roku).
Australia w 2010 roku charakteryzowała się wysokim stopniem urbanizacji – 89% mieszkańców mieszkało tam w miastach.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Linia brzegowa Australii jest słabo rozwinięta. Od południa, zachodu i północnego zachodu Australię oblewają wody Oceanu Indyjskiego i jego części – Morza Timor. Od południowego wschodu, wschodu i północnego wschodu Australię oblewają wody mórz przybrzeżnych Oceanu Spokojnego: Morza Tasmana, Morza Koralowego oraz Morza Arafura. Cieśnina Torresa oddziela Australię od Nowej Gwinei, Cieśnina Bassa Australię od Tasmanii (największa wyspa australijska – o powierzchni >90,7 tys. km2). Na północy położona jest Zat. Karpentaria oraz półwyspy: Ziemia Arnhema i Płw. Jork, na południu zaś leży Wielka Zatoka Australijska. U północno-wschodnich wybrzeży Australii położona jest najdłuższa barierowa rafa koralowa na świecie – Wielka Rafa Koralowa.
Australia jest średnio najniższym kontynentem. Ponad 85% powierzchni kontynentu położone jest na wysokości nie wyższej niż 500 m n.p.m. Wzdłuż wschodnich wybrzeży kontynentu ciągną się Wielkie Góry Wododziałowe, sfałdowane w orogenach: kaledońskiej i hercyńskiej. Najwyższą ich częścią są Alpy Australijskie, z najwyższym szczytem Góra Kościuszki o wysokości 2 228 m n.p.m. Zachodnią i środkową część Australii zajmuje Płaskowyż Zachodnioaustralijski. W jego obrębie istnieje kilka wyspowych pasm górskich o wysokościach do 1500 m n.p.m. (m.in. Góry Macdonnella i Góry Musgrave) oraz skalne ostańce, np. Uluru/Ayers Rock. Jego podłoże geologiczne buduje platforma prekambryjska. Pomiędzy Płaskowyżem Zachodnioaustralijskim a Wielkimi Górami Wododziałowymi położone są Niziny Wewnętrzne. Nad Wielką Zatoką Australijską leży Nizina Nullarbor.
Australia położona jest w obrębie aż 4 stref klimatycznych. Północ leży strefie klimatów równikowych – na Płw. Jork występuje klimat równikowy wilgotny z opadami całorocznymi przekraczającymi 2 000 mm. Na Ziemi Arnhema występuje klimat podrównikowy z wyraźną porą deszczową od grudnia do marca (lato na półkuli południowej) i porą suchą od maja do września (zima). Temperatury powietrza nawet w najchłodniejszych miesiącach nie spadają tam poniżej 20°C. Większa część Australii położona jest w strefie klimatów zwrotnikowych – w Australii środkowej i zachodniej jest to klimat zwrotnikowy suchy. Nad Jeziorem Eyre opady roczne nie przekraczają 150 mm. Latem temperatura powietrza przekracza 40°C (maksymalnie 50°C). W obszarze tym występują największe pustynie australijskie, m.in.: Wielka Pustynia Piaszczysta i Pustynia Gibsona. Na wschodnim wybrzeżu Australii występuje klimat zwrotnikowy wilgotny z opadami rocznymi przekraczającymi 1 000 mm. Południowo-zachodnie krańce Australii Zachodniej (okolice Perth), południowe krańce Australii Południowej i stan Victoria (Adelajda i Melbourne) posiadają klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego z opadami w chłodnej części roku (na półkuli południowej czerwiec-sierpień). Tasmania ma klimat umiarkowany morski – w górach opady roczne osiągają 1 000 mm. Latem temperatura powietrza przekracza z reguły 20°C, zimą spada nawet do 5°C. Wybrzeża Australii nawiedzane są przez cyklony tropikalne. W górach temperatura występują opady śniegu.
Australia jest uboga w wody płynące. Obszary bezodpływowe pokrywają ok. 60% powierzchni kontynentu. Rzeki są z reguły niezbyt długie, często okresowe lub epizodyczne. Najwięcej rzek płynie w południowo-wschodniej Australii. Najdłuższe rzeki Australii to: Murray (o długości 2 508 km) oraz jej dopływy: Murrumbidgee i Darling.
Wśród jezior Australii warto wspomnieć: Jezioro Eyre/Kati Thanda (słone, często prawie wyschnięte, z dnem pokrytym solą, powierzchnia wzrasta po opadach, maksymalnie do ok. 9,5 tys. km2), czy Jezioro Torres. W Wielkich Górach Wododziałowych i na Tasmanii zlokalizowane są niewielkie, ale stałe i głębsze jeziora słodkowodne.
Większość Australii pokrywają formacje roślinne typowe dla klimatu suchego lub okresowo suchego – pustynie, półpustynie i kolczaste zarośla – skrub (z akacjami, karłowatymi eukaliptusami i kazuarynami). Na północy Australii w warunkach klimatu podrównikowego występuje sawanna. Na wybrzeżach rozwinęły się tam lasy namorzynowe. Na wschód od pustyń i półpustyń (na zachód od Wielkich Gór Wododziałowych rozwinęła się roślinność stepowa). Płw. Jork porastają wilgotne lasy równikowe. Dalej na południe w górach i na wschodnim wybrzeżu naturalną roślinnością są lasy podzwrotnikowe i szerokości umiarkowanych – z eukaliptusami, araukariami, bukiem południowym. W Alpach Australijskich istnieją łąki typu alpejskiego.
Niezwykle oryginalny jest świat zwierzęcy Australii – bogata w gatunki endemiczne. Liczne są gady – węże (np. jadowity taipan, czy pytony), krokodyl różańcowy, jaszczurki (np. moloch straszliwy, czy waran wielki o długości do 2,5 m). Liczne są ptaki: nielotny emu, papugi (np. kakadu, czy papużka falista), kukabura, łabędź czarny i inne. Niewiele występuje tu ssaków łożyskowych – m.in.: nietoperze i dingo (zdziczali potomkowie psów towarzyszących pierwotnym mieszkańcom Australii). Jest za to Australia domem prymitywnych stekowców (dziobak i kolczatka) oraz torbaczy (liczne kangury – zarówno duże kangury rude, o wysokości 1,2 m, jak i niewielki torebnic piżmowy o długości ok. 33 cm, koala, wombaty, lotopałanki, diabeł tasmański).
GOSPODARKA
Z PKB wynoszącym ok. 1 bln 272 mld dolarów amerykańskich (w 2010 roku) była gospodarka australijska 13. pod względem wielkości PKB gospodarką świata. Wartość PKB w przeliczeniu na głowę mieszkańca uwzględniająca parytet siły nabywczej waluty wynosiła w 2009 roku 39 407 USD. Jest to jedna z najwyższych wartości PKB PPP per capita na świecie.
W roku 2011 Australia była 2. na świecie państwem pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego (wartości indeksu HDI). Wynikało to poza wysokim PKB per capita z przeciętnie długiego życia (ok. 82 lat średnio dla obu płci) oraz z doskonale rozwiniętego szkolnictwa (średni spodziewany czas uczęszczania dzieci do szkół różnego szczebla wynosi 18 lat).
Mimo, że Australia jest wysoko rozwiniętym krajem postindustrialnym (dział usług zatrudnia ok. 70% zawodowo czynnych Australijczyków dostarczając ok. 68% wartości PKB duże znaczenie w gospodarce Australii i jej eksporcie ma górnictwo.
W roku 2009 Australia była największym na świecie eksporterem węgla kamiennego (chociaż 4. jego producentem). Węgiel wydobywany jest głównie na wchodzie kraju – w stanach: Queensland, Nowa Południowa Walia i Victoria. Wydobycie wyniosło w roku 2009 ponad 485 mln ton, z czego nieco ponad 50% wyeksportowano, głównie do krajów Azji Wschodniej (Chińskiej Republiki Ludowej, Japonii, Republiki Korei)/ Reszta służy głównie do produkcji energii elektrycznej (ponad 90% elektryczności w Australii pochodzi z elektrowni cieplnych). Wydobycie węgla kamiennego w Australii (a więc i sam węgiel) jest w Australii tańsze niż np. w Polsce – pochodzi on bowiem w dużym stopniu z kopalni odkrywkowych.
W Australii Zachodniej i na Terytorium Północnym wydobywa się też ropę naftową (23,8 mln ton w 2010 roku) i gaz ziemny (>33 mld m3 – ok. 1,6% wydobycia światowego). Wydobycie ropy naftowej spadło jednak w ostatnich latach w związku z wyczerpywaniem się złóż.
Jest też Australia jednym z największych na świecie obszarów wydobycia rud uranu, największym producentem boksytów – rud aluminium (wydobycie na północy kraju – ponad 63,7 mln ton rocznie, kopalnia w Weipa na Płw. York jest największą kopalnią boksytów na świecie, 30,5% wydobycia światowego),
2 pod względem wielkości eksportu producentem rud żelaza (wydobycie wysokogatunkowych rud gł. w regionie Pilbara w Australii Zachodniej, wydobycie w 2011 roku >470 mln ton – 22% światowego wydobycia, produkcja gł. na eksport do Chin, Japonii i Republiki Korei),
2-3. producentem i eksporterem rud cynku, ołowiu, srebra i złota na świecie (m.in. polimetaliczne złoża rud cynkowo-ołowianych z dużą zawartością srebra w Broken Hill)
jak również ważnym producentem rud miedzi, niklu, metali ziem rzadkich (tantalu i niobu) oraz kamieni szlachetnych (diamentów i opali).
Ogólnie górnictwo i działalność gospodarcza (produkcyjna, usługowa) służąca rozwojowi górnictwa wytwarza ok. 19% australijskiego PKB. Eksport surowców mineralnych przynosi ok. 32% wartości australijskiego eksportu (dodatkowo eksport paliw i smarów mineralnych przynosi 28% wartości eksportu).
Poza górnictwem w Australii rozwinięte jest też hutnictwo, m.in. cynku i ołowiu.
Rolnictwo oraz przetwórstwo produktów rolnych tworzy ok. 12% australijskiego PKB. Sprzedaż towarów rolno-spożywczych przynosi Australii ok. 10% dochodów z eksportu.
Rolnictwo australijskie jest towarowe, wielkoobszarowe (typ farmerski), zwykle ekstensywne.
Największe znaczenie ma hodowla (zwłaszcza owiec – 2. pozycja na świecie pod względem pogłowia tych zwierząt i w mniejszym stopniu bydła). Australia jest jednym z największych producentów i eksporterów mięsa (szczególnie jagnięciny sprzedawanej m.in. do krajów arabskich), wełny owczej i masła. Grunty orne zajmują niewielką część powierzchni kraju (gł. południowy wschód), ale jest też Australia ważnym na świecie producentem i eksporterem pszenicy (zbiory >22 mln ton w 2010 roku – 9. miejsce na świecie), jęczmienia, bawełny, rzepaku, w nieco mniejszym stopniu cukru trzcinowego (w stanie Queensland) oraz ważnym regionem winiarskim (uprawa winorośli w warunkach klimatu typu śródziemnomorskiego w Australii Południowej i Australii Zachodniej). Obok wina ważnym produktem eksportowym Australii jest też piwo.
Duże znaczenie dla rozwoju rolnictwa Australii ma sztuczne nawadnianie (także z wykorzystaniem wód podziemnych Wielkiego Basenu Artezyjskiego).
W przemyśle przetwórczym duże znaczenie ma wspomniane hutnictwo, przemysł chemiczny (m.in. farmaceutyczny – produkcja syntetycznej kodeiny, środków czystości i nawozów sztucznych), komputerowy, samochodowy (samochody marek krajowych – np. Holden, część koncernu General Motors i terenowe pojazdy Tomcar oraz marek zagranicznych – Ford i Toyota są ważnymi produktami eksportowymi Australii), spożywczy i tytoniowy. Przemysł skupia się w dużych miastach wschodniego wybrzeża.
Dział usług – dominujący w gospodarce Australii – to zarówno branża finansowa (sektor bankowy, ubezpieczeniowy i giełda papierów wartościowych w Sydney), technologii informatycznych (na pograniczu z przemysłem – tworzy oprogramowanie), branża telekomunikacyjna, transportowa (Australia to duży kraj otoczony morzem, dotrzeć tam można tylko drogą morska lub samolotem), branża medialna (przemysł filmowy, fonograficzny, rynek prasowy i telewizyjny – jeden z największych magnatów medialnych Rupert Murdoch rozpoczął działalność właśnie w Australii) oraz branża turystyczna (wytwarza ok. 2,5% australijskiego PKB).
W ostatnich kilkudziesięciu latach Australia miała często ujemny bilans handlu zagranicznego. W przeszłości głównym partnerem handlowym Australii była Wielka Brytania, później tę rolę przejęły USA. Obecnie najważniejszy jest handel z krajami Azji Wschodniej i Południowej (Chiny, Japonia, Republika Korei, Indie). Australię łączą też coraz silniejsze związki gospodarcze z Nowa Zelandią. Australia jest też jednym z głównych źródeł pomocy finansowej dla rządów biedniejszych krajów regionu.