Człowiek jest istotą rozumną, a przez to podobną do Boga; został stworzony jako wolny i mający panowanie nad swoimi czynami. (św. Ireneusz)
Bóg stworzył człowieka jako istotę rozumną i obdarzoną wolną wolą. Wolną wolą nazywa się władzę decydowania o samym sobie, określania siebie oraz możliwość podejmowania samodzielnie decyzji, wyborów dotyczących biegu wydarzeń, działania bądź niedziałania. Człowiek posiada tę zdolność, gdyż jest stworzony na podobieństwo Boże. Wolną wolę posiadają także aniołowie. Jest ona wyrazem miłości Boga, którą obdarzył swoje stworzenie.
Równocześnie wolna wola jest źródłem grzechu. Ci, którzy mogą o sobie stanowić, mogą również błądzić. To właśnie możliwość wyboru spowodowała upadek aniołów, którzy zbuntowali się przeciwko Bogu i odrzucili radykalnie Jego Królestwo. W ten sposób zło moralne weszło na świat, a Pan szanując wolność swoich stworzeń, dopuszcza jego istnienie.
Pierwsi rodzice, za namową węża-szatana, również nadużyli swojej wolności, przekraczając granicę, której symbolem było drzewo „poznania dobra i zła”. Człowiek bowiem, pomimo wolnej woli, jest zależny od swojego Stwórcy – podlega prawom stworzenia i normom moralnym, które ustanowił Bóg. Wolnej woli nie należy mylić z samowolą.
Przez grzech pierworodny Szatan uzyskał swojego rodzaju panowanie nad człowiekiem; człowiek z jednej strony pozostał wolny, ale z drugiej wpadł „w niewolę grzechu”. Od tej pory jego natura jest naturą zranioną, co przejawia się w jego skłonności do zła, zwanej również pożądliwością.
W kontekście wolnej woli zawsze pojawia się wątek Opatrzności Bożej. Koncepcja Opatrzności Bożej zakłada bowiem, że Bóg w swoich decyzjach dotyczących świata i wszystkich istot jest w pełni niezależny od kogokolwiek i czegokolwiek. Nie można zmusić Go do zmiany planów, ani powstrzymać tego, co sobie założył: Nasz Bóg jest w niebie; czyni wszystko, co zechce (Ps 115, 3). On kieruje naturą, dziejami świata oraz życiem każdego człowieka.
Kościół rzymski naucza jednak, że już sama wiara jest dobrowolną odpowiedzią, jaką ludzie dają Stwórcy; Pan wzywa do siebie człowieka, ale nigdy do wiary nie zmusza:
Wiara jest aktem osobowym, wolną odpowiedzią człowieka na inicjatywę Boga, który się objawia. (Katechizm Kościoła Katolickiego, 166)
Człowiek może zatem wybrać, czy chce uczestniczyć w Opatrzności Bożej i stać się „pomocnikiem Boga” (1 Kor 3,9), czy odrzuca Pana i Jego miłość. To dobrowolne odwrócenie się od Stwórcy nazywane jest grzechem śmiertelnym. Człowiek umierający w grzechu śmiertelnym, sam skazuje się na stan ostatecznego wykluczenia z jedności Bogiem, określany mianem piekła. Bóg chce zbawić każdego człowieka, ale to wolne wybory ludzi, podjęte za życia ziemskiego, decydują o ich wieczności.
Inne stanowisko dotyczącej wolnej woli przedstawiają zwolennicy koncepcji predestynacji, która zakłada, że pośmiertne losy człowieka, zbawienie lub potępienie, są zupełnie od niego niezależne. Ustalone wcześniej przez Boga, nie podlegają zmianie. Wśród wyznań chrześcijańskich teorię predestynacji najbardziej zdecydowanie głosi kalwinizm.