Po wojnie bardzo prędko okazało się, iż wydarzenie to przyniosło nie tylko olbrzymie straty materialne, ale wyrządziło również ogromne spustoszenia w psychice ludzi, którzy doświadczyli wojennych okrucieństw, a także w psychice kolejnych pokoleń. Temat ten wielokrotnie podejmowany był w literaturze, a jednymi z najważniejszych pozycji były w tym kontekście: „Medaliony” Zofii Nałkowskiej, opowiadania wchodzące w skład „Pożegnania z Marią” Tadeusza Borowskiego oraz „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
„Medaliony”
W opowiadaniach Zofii Nałkowskiej pojawiają się liczne przykłady mówiące o destrukcyjnym wpływie wojny na ludzką psychikę. Szczególnie w świecie ofiar panuje zwątpienie w dawne idee i wartości. Po przeżytym dramacie człowiek jest wyzuty z emocji, coraz mniej zjawisk jest w stanie go poruszyć, wywołać w nim uczucia. Widok stert ciał, szczurów wyżerających szczątki, osób obdzieranych z godności i niemogących obronić się przed oprawcami – wszystko to pozostawia trwały ślad w psychice, powodując niewiarę w świat i człowieka.
Przykładem takiego stanu jest bohaterka opowiadania „Dno”. Wydaje się, że nic nie jest już w stanie przynieść jej ukojenia. Straciła dwójkę dzieci i męża, widziała okrutne rzeczy, doświadczyła niesamowitego cierpienia. Podobnie dzieje się w przypadku Dwojry Zielonej, natomiast najdotkliwiej wojna dotknęła Michała P. – bohatera opowiadania „Człowiek jest mocny”. Był on Żydem, który pracował dla Niemców, pomagając w eliminowaniu swoich braci. Pożegnał się z rodziną, by któregoś dnia ujrzeć zwłoki żonę i trójki dzieci na stercie innych ciał. Wtedy postanowił odejść wraz z nimi, lecz Niemiec zaczął bić go tak mocno, że musiał wrócić do pracy. W końcu udało mu się uciec, nigdy jednak nie zdołał ukoić bólu.
Zmiany w psychice zachodzą także u tych, którzy znaleźli się po stronie oprawców. Kiedy w opowiadaniu „Profesor Spanner” przeprowadzana jest wizja lokalna, dawni współpracownicy ujawniają, iż w działaniach placówki nie zauważyli niczego dziwnego i niemoralnego. Samego zarządcę określali mianem człowieka karnego i posłusznego – bezwzględnie oddanego ideologii nazistowskiej. Totalitarny system zupełnie ich zaślepił, przemieniając w bezrefleksyjne maszyny.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego
Wiele z opowiadań Tadeusza Borowskiego ukazuje realia obozu koncentracyjnego. Zostaje przedstawiony w nich portret człowieka zlagrowanego – osoby, dla której wszelkie wartości straciły znaczenie, najważniejsza stała się kwestia przetrwania za wszelką cenę. Aby przeżyć, ludzie ci gotowi byli poświęcić innych. Autor wyraźnie podkreśla, że po pewnym czasie dopadało to każdego więźnia. Nawet narrator opowiadań, chociaż zdarzają mu się ludzkie odruchy, w końcu staje się człowiekiem zlagrowanym.
W opowiadaniach Borowski przytacza także inne przykłady postępowania podporządkowanego tej zasadzie. Najbardziej wymowny jest obraz matki, która wyrzeka się własnego dziecka, byle tylko nie musieć iść wraz z nim do komory gazowej. Nawet instynkt macierzyński okazuje się słabszy od pragnienia przetrwania i uniknięcia bólu.
W utworach Tadeusza Borowskiego nie tylko obóz koncentracyjny stanowi miejsce, w którym ujawnia się destrukcyjny wpływ wojny na ludzką psychikę. W opowiadaniu pt.: „Pożegnaniu z Marią” przedstawiona została rzeczywistość ogarniętej wojną Warszawy. Miłość głównych bohaterów – narratora i Marii – wystawiona jest na wielką próbę. Czas wszechobecnego zagrożenia okazuje się okresem, w którym prawdziwe uczucie jest niemożliwe. Szczególnie wymowne są końcowe fragmenty opowiadania – gdy mężczyzna dowiedział się, iż jego ukochaną pojmano, nie rozpaczał. Chłodno i beznamiętnie patrzył na jej wywózkę. Tytułowe pożegnanie oznacza więc nie tylko rozstanie z ukochaną, ale także oddzielenie się od określonych, nieprzydanych i groźnych w czasie wojny, wartości.
„Inny świat”
Radzieckie łagry to miejsca bardzo zbliżone do obozów tworzonych przez hitlerowców. Sowieci nie przeprowadzali jednak masowej eksterminacji więźniów. Likwidację słabych jednostek pozostawiali obowiązkowej pracy – katorżniczej i do reszty wyniszczającej. Ludzie nieustannie lękali się o własne życie, a ów permanentny stan doprowadzał do wielkich zmian w psychice. By przeżyć, musiano zaakceptować panujące w łagrach zasady, które narzucane były przez ludzi najsilniejszych, przede wszystkim należących do „urków” – grupy recydywistów, wręcz „zawodowych” kryminalistów. Nieobce było im znęcanie się nad słabszymi, szczególnie kobietami.
W tych realiach człowiek – będąc otoczonym przez ludzi okrutnych, niemal dzikich oraz narażonym na śmierć z wycieńczenia lub głodu – podejmował heroiczną walkę o przetrwanie i zachowanie wartości. Nieustępliwość była jedynym gwarantem przeżycia. Wielu ludzi rezygnowało, okazywało słabość i traciło siły. Narrator podkreśla jednak wyraźnie – w kontrze do tego, co pisał Borowski – iż zachowanie godności możliwe jest nawet w najokrutniejszych warunkach. Przykładem może być on sam (prowadzona przezeń głodówka) oraz Kostylew (przypalanie ręki, długa niezłomność w czasie przesłuchań).
Wojna jednak, co naturalne, odciska piętno na swoich ofiarach, często pozbawiając ich sił i nadziei.
Wpływ wojny na psychikę ludzką jest bezdyskusyjny. Poza oczywistymi skutkami, powoduje ona także degradację człowieka i jego systemu wartości. Jeśli komuś uda się ją przeżyć, ma problemy z powrotem do rzeczywistości, zaaklimatyzowaniem się w „normalnym” świecie. Doświadczenie cierpienia, bólu, straty, rozpaczy, beznadziei znika, ale na zawsze naznacza egzystencję strachem i brakiem wiary w dawny porządek.