Intertekstualność - definicja, cechy, założenia
Intertekstualność to, według Ryszarda Nycza, jeden z najważniejszych wyróżników literatury postmodernistycznej. Najogólniej można określić to zjawisko jako taki sposób ukształtowania dzieła, dzięki któremu wchodzi ono w różnorodne związki z innymi tekstami nie tylko literackimi, ale również tekstami kultury (malarstwem, filmem czy muzyką).
Teoria intertekstualności została wprowadzona do literaturoznawstwa przez Julię Kristevę, która przedstawiła ją w pracy pt.: „Problemy strukturowania tekstu” z 1968 roku. Badaczka nawiązała do filozofii tekstu Michaiła Bachtina, a dokładnie do jego koncepcji dialogowości literatury. Bachtin jako pierwszy zauważył bowiem, że tekst literacki nie istnieje w próżni, ale zawsze odnosi się do innych tekstów. Innymi słowy, u źródeł intertekstualności leży przekonanie, że prawda nie należy do nikogo z osobna, ale niejako powstaje w przestrzeni międzyludzkiej (w procesie dialogu). Jednocześnie zgodnie z tą koncepcją ostateczny sens tekstu pozostaje zawsze w sferze potencjalnej, nie może zostać osiągnięty, ponieważ jego dialog z kulturą i czytelnikiem jest nieskończony.
Teoria intertekstualności odzwierciedla zatem podstawowe założenia postmoderny. Zgodnie z nią każda, relacja o świecie jest uwikłana w szereg powiązań zarówno z przeszłością, jak i teraźniejszością. O rzeczywistości nie da się powiedzieć niczego nowego, ponieważ każde spostrzeżenie jest w gruncie rzeczy powtórzeniem lub parafrazą spostrzeżenia już wypowiedzianego. Ponadto, postmodernizm zakłada, że człowiek nie ma dostępu do jedynej i obiektywnej prawdy, nie wiadomo, czy taka prawda istnieje, jednostka jest więc skazana na nieustanną konfrontację własnego punktu widzenia z innymi.
Intertekstualność jest nie tylko właściwością literatury, ale również metodą jej analizy. W tym sensie zakłada ona zasadniczy udział czytelnika w procesie interpretacji. To odbiorca podejmuje bowiem grę z tekstem, a więc uczestniczy w procesie tworzenia jego sensu. Co więcej, jak zaznacza Anna Burzyńska, intertekstualność znajduje się w opozycji do mimetyzmu. Zakłada bowiem, że literatura nie może odnosić się bezpośrednio do rzeczywistości, ponieważ jest uwikłana w szereg „pre-tekstów” (wcześniejszych opisów świata). Istnieją także różne koncepcje dotyczące tekstu pierwotnego („archetekstu”). Niektórzy badacze, jak np. Edward Kasperski, uważają, że archetekst jest mitem.
Intertekstualność - przykłady
Przejawem intertekstualności są wszelkiego rodzaju nawiązania do innych tekstów kultury. Mogą one znajdować się na różnych poziomach dzieła literackiego. Pod względem gatunku tekst może być na przykład pastiszem lub parodią innego dzieła czy gatunku literackiego. Na poziomie narracji i stylu intertekstualność przejawia się poprzez stylizację. W zawartości treściowej i problemowej tekst może posługiwać się: cytatem, nawiązaniem, parafrazą, polemiką lub aluzją.
Teoria intertekstualności zakłada, że każde dzieło literackie ma charakter warstwowy, jednak niektóre utwory, zwłaszcza wpisujące się w poetykę postmodernizmu, zdradzają szczególne tendencje intertekstualne. Do takich należy m.in.: proza Witolda Gombrowicza (np. „Ferdydurke”, „Trans-Atlantyk”), Umberto Eco („Imię róży”), poezja współczesnych klasycystów (np. Jarosława Marka Rymkiewicza), pastisze określonych gatunków (np. pastisz powieści epistolarnej „Wariacje pocztowe” Kazimierza Brandysa), najnowsza proza polska (np. Jerzego Sosnowskiego, Manueli Gretkowskiej, Michała Witkowskiego czy Doroty Masłowskiej).