 |
| Benito Mussolini i Adolf Hitler |
Faszyzm jest totalitarnym systemem politycznym, a także ideologią, której źródła sięgają początku XX wieku (dzieła Georgesa Sorela, Charlesa Peguy'a i Huberta Lagardelle'a), a która swój ostateczny kształt uzyskała w latach 20. XX wieku we Włoszech. Pierwszym politykiem, który wprowadził zasady tej doktryny w życie, był Benito Mussolini.
Faszyzm to ideologia skrajnie nacjonalistyczna. Najważniejszą wartość dla faszyzmu stanowi więc naród, a w skrajnej wersji rasa. Doktryna ta zakłada również dążenia imperialistyczne, istotne znaczenie ma tu potęga państwa budowana przez militaryzm. Faszyzm jest też ideologią wodzostwa. Wódz pełni tu rolę kluczową, sprawuje nieograniczoną władzę, a społeczeństwo spełnia jego rozkazy.
Faszyzm jako system polityczny opiera się na instytucjach takich jak propaganda siły, a także cenzura (czyli eliminowanie poglądów sprzecznych z obowiązującą ideologią). Ponadto obowiązuje w nim gospodarka oparta na mocnej interwencji państwa (tzw. etatyzm), zakładająca zwalczanie prądów liberalnych.
Faszyzm włoski
Faszyzm włoski, a więc doktryna realizowana przez Benito Mussoliniego i jego Narodową Partię Faszystowską w latach 1922-1943, różni się nieco od faszyzmu niemieckiego (czyli – właściwie – nazizmu). Duce (wódz) w przeciwieństwie do Hitlera zdobył władzę w wyniku zamachu stanu przy pomocy tak zwanych Czarnych Koszul. Podstawy filozoficzne tego ruchu stworzył Giovanni Gentile („Doktryna faszyzmu”).
Faszyzm włoski był wprawdzie systemem totalitarnym i nacjonalistycznym, ale do końca lat 30. nie posiadał rozbudowanej ideologii rasy. Teoria czystości rasowej i wyższości rasy nordyckiej nad innymi (zwłaszcza żydowską) pojawiła się we Włoszech w 1938 roku, kiedy Mussolini pod wpływem nacisków Hitlera opublikował „Manifest rasy”.
Faszyzm niemiecki (nazizm)
W teorii faszyzmu zasadniczo odróżnia się jego wersję włoską, którą uważa się za faszyzm właściwy, od nazizmu, a więc narodowego socjalizmu, powstałego na terytorium Niemiec i obowiązującego tam w latach 1933-1945.
Głównym ideologiem nazizmu był Adolf Hitler, który swoje poglądy, inspirowane filozofią Fryderyka Nietzschego (zwłaszcza teorią nadczłowieka), wyłożył w książce „Mein Kampf”. Założenia tej ideologii tworzyli również A. Rosenberg i K. Schmidt.
W faszyzmie niemieckim najważniejszą rolę odgrywało pojęcie rasy aryjskiej, która winna być panującą. Figurą wroga stał się tu przede wszystkim naród żydowski. Faszyzm niemiecki zakładał ekspansję nacji niemieckiej na zewnątrz i zdobywanie nowej przestrzeni życiowej, co miało wiązać się z ludobójstwem społeczeństw zamieszkujących podbijane tereny. Warto jednak zaznaczyć, że w przeciwieństwie np. do Mussoliniego Hitler (i jego partia NSDAP) doszedł do władzy drogą demokratycznych wyborów, zyskał więc legitymację do sprawowania władzy od większości społeczeństwa niemieckiego.
Ideologia faszystowska w innych krajach
Faszyzm był ideologią, która w okresie dwudziestolecia międzywojennego odnosiła w Europie Zachodniej i Środkowej duże sukcesy, zwłaszcza po wielkim kryzysie ekonomicznym w latach 1929-1933 (faszyści przejęli rządy w Austrii, Bułgarii i Rumunii).
Jednocześnie podstawowym wrogiem tej doktryny był komunizm, stąd np. w Hiszpanii po objęciu rządów przez Front Ludowy w 1936 roku wybuchła rewolucja generała Francisco Franco, reprezentującego opcję faszystowską. Ostatecznie Franco zwyciężył, wprowadzając na długie lata ustrój totalitarny zwany frankizmem, opierający się na nacjonalizmie i faworyzowaniu wiary katolickiej (de facto był on tożsamy z faszyzmem).
Podobne tendencje miały miejsce w Portugalii, gdzie do władzy doszedł dyktator Antonio de Oliveira Salazar. Faszyzm zaznaczył swoją obecność również w Polsce, w prawicowej ideologii endecji (Narodowej Demokracji), a zwłaszcza w wyodrębnionym w jej obrębie nurcie Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga pod wodzą Bolesława Piaseckiego.
Faszyzm - skutki i znaczenie
Faszyzm był jedną z najgroźniejszych ideologii XX wieku, której wcielenie w życie doprowadziło do śmierci milionów ludzi podczas II wojny światowej. W jej wyniku szczególnie ucierpiał naród żydowski do dziś borykający się z traumą Holocaustu. W obozach koncentracyjnych stworzonych przez nazistów zginęły miliony osób różnych narodowości, które Hitler skazał na zagładę, odmawiając im człowieczeństwa.
Tragiczne skutki faszyzmu sprawiły, że w wielu krajach Europy propagowanie nazizmu jest obecnie zabronione, a państwa, w których politycy opcji faszystowskich uzyskują znaczne poparcie, są bojkotowane przez Unię Europejską (jak np. Austria w 1999 roku po dojściu do władzy partii FPO J. Haidera).