Totalitaryzm - geneza i definicja
Totalitaryzm rozumiany jako polityczny system zniewolenia jest zjawiskiem charakterystycznym dla XX wieku, jednak wielu badaczy tego problemu dostrzega jego przejawy już w świecie antycznym. Ludwik Habuda uważa na przykład, że elementy totalitaryzmu istniały w ustroju starożytnego Rzymu.
Najprościej można zdefiniować to zjawisko jako taki rodzaj organizacji politycznej państwa, w którym zanika prawo, zaś jedyną zasadą staje się wszechwładza rządzących i całkowite podporządkowanie społeczeństwa władzy. Państwo totalitarne to zatem państwo prerogatywne, a więc takie, gdzie władza posiada nieograniczone przywileje i możliwości. Podstawowa różnica pomiędzy totalitaryzmem a autorytaryzmem polega na tym, że w systemie autorytarnym prawo zostaje zachowane.
Istnieje również zjawisko totalitaryzmu niepolitycznego, które może się pojawić w instytucjach takich jak: więzienia, szpitale psychiatryczne, sekty czy zakony.
Totalitaryzm - cechy
Jest bardzo wiele koncepcji totalitaryzmu, do najważniejszych teoretyków tej problematyki należą: Hannah Arendt, J.C. Freidrich i Z.K. Brzeziński, ksiądz Józef Tischner, Leszek Kołakowski czy Czesław Miłosz. Warto też pamiętać, że totalitaryzm może przybierać różne oblicza, jak np. faszyzm czy komunizm, jednak można tu wskazać pewne cechy wspólne.
W systemie totalitarnym obowiązuje jednopartyjność – opozycja jest bezwzględnie niszczona. Ponadto następuje likwidacja tradycyjnego trójpodziału władz (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza) – władza staje się monolitycznym tworem. Państwo dysponuje rozbudowanym aparatem tajnej policji i agentury (np. NKWD w Związku Radzieckim, Stasi w Niemczech, UB w Polsce). Władza rozporządza również rozbudowanym systemem represji. W totalitaryzmie obowiązuje jedna nadrzędna ideologia, której podporządkowane są wszystkie działania państwa (np. marksizm-leninizm w Związku Radzieckim, rasizm w Niemczech). Jednostka staje się w pełni podległa totalitarnym celom i jest nieustannie inwigilowana przez władzę.
Głównymi narzędziami totalitaryzmu w sprawowaniu kontroli stają się propaganda, cenzura i terror. Państwo zostaje najczęściej odcięte od informacji zewnętrznych, partia rządząca przejmuje pełną kontrolę nad środkami masowego przekazu. Ważnym celem propagandy jest skonstruowanie figury wroga, z którym należy walczyć, zarówno wroga zewnętrznego (np. dla Związku Radzieckiego wrogiem był imperializm USA), jak i wewnętrznego (Żyd, kułak, obszarnik, „wróg w sutannie). Retoryka batalistyczna, a także podsycanie emocji strachu służy legitymizacji totalitarnej władzy. Jej istnienie motywuje się bowiem koniecznością obrony przed wyimaginowanym przeciwnikiem.
Totalitaryzm zawsze niszczy więzi społeczne przez system donosicielstwa i przywilejów dla bardziej posłusznych obywateli. W efekcie, jak zaznacza Arendt, powstaje społeczeństwo zatomizowane, bezwolna masa, którą można dowolnie kierować. Ważnym zjawiskiem w obrębie totalitaryzmu jest również instytucja wodza. W faszyzmie wódz jest w pełni niezależny (dlatego jest to totalitaryzm jawny), w komunizmie wódz oficjalnie podlega decyzjom partii.
Istotną cechą jest tu również centralne zarządzanie gospodarką. Dzięki temu czynnikowi, jak zaznacza Friedrich August von Hayek, państwo może sprawować nieustanną kontrolę nad społeczeństwem, bowiem „być kontrolowanym w sferze ekonomicznej oznacza być kontrolowanym zawsze i wszędzie”.