O filmie
„Austeria” w reżyserii Jerzego Kawalerowicza miała swoją premierę 28 marca 1983 r. Scenariusz powstał na podstawie powieści Juliana Stryjkowskiego, dzięki współpracy autora powieści, Tadeusza Konwickiego oraz Jerzego Kawalerowicza. Pierwotny plan zakładał realizację filmu w 1967 roku, jednak ze względu na ówczesną sytuację polityczną (wojna izraelsko – egipska) okazał się niemożliwy do zrealizowana. Po scenariusz reżyser sięgnął ponownie dopiero w 1981 r. Mimo iż gotowy obraz oceniony został jako antyrosyjski, otrzymał główną nagrodę 9. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku w 1984 roku, pokonując Seksmisję J. Machulskiego oraz Konopielkę W. Leszczyńskiego. W 2008 roku doczekał się cyfrowej rekonstrukcji.
W główne role wcielili się: Franciszek Pieczka (Tag), Wojciech Pszoniak (rudy chasyd), Jan Szurmiej (kantor), Wojciech Standełło (cadyk z Żydaczowa), Liliana Głąbczyńska (Jewdocha), Marek Wilk (Bum Kramer), Gołda Tencer (Blanka).
Streszczeni filmu
W oddali słychać odgłosy wystrzałów. Przed karczmę zajeżdżają dwa wozy. Podróżujący nimi chasydzi na moment zatrzymują się, by odpocząć, nakarmić i napoić dzieci, po czym ruszają dalej. W stronę austerii ciągną także mieszkańcy pobliskiego miasteczka.
Wizja przeszłości
Trwa przedstawienie. W finałowej scenie samobójczej śmierci dwojga młodych ludzi dochodzi do skandalu. Odgrywający jedną z głównych ról Bum namiętnie całuje swoją partnerkę, budząc powszechne zgorszenie.
Odpoczywający przed austerią Żydzi rozmawiają o polityce i swojej przyszłości. Gdy ruszają w dalszą drogę, synowa namawia karczmarza do ucieczki.
Wizja przeszłości
Trwa bal na cesarskim dworze. Sznur, na który nawleczone są perły naszyjnika trwającej w pokłonie baronowej, pęka. Towarzyszący monarsze dworzanie zbierają perły, które władca wręcza właścicielce.
Baronowa także ucieka. Miejsce w swoim powozie oferuje Tagowi. Mężczyzna jednak odmawia. Po odjeździe baronowej zamyka drzwi i okna karczmy, rozważając sposób ukrycia synowej i wnuczki.
Nagle rozlega się pukanie. To huzarzy węgierscy, którzy (ku oburzeniu Taga) zgubili swój regiment. Gdy padają strzały, jeden z nich chroni się we wnętrzu karczmy. Za oknem widać galopujących na koniach Kozaków. Tag zapala świecę i rozpoczyna modlitwę.
Wizja przeszłości
Pierwsze spotkanie Taga i Jewdochy. Z rzeki wychodzi naga młoda kobieta. Żyd oferuje jej pracę przy pasieniu krów.
W karczmie pojawia się Bum. Na rękach trzyma ciało Asi.
Wizja
W synagodze trwa nabożeństwo.
Nad ciałem dziewczyny lamentuje jej macocha Blanka. Skarży się także na swoje obolałe nogi. Ojciec zmarłej jest dużo spokojniejszy. Tag zajmuje się zwłokami.
W izbie obok huzar obmywa stopy Blanki. Mąż próbuje skłonić ją do powrotu do domu. Ona stanowczo odmawia.
Do karczmy wracają mieszkańcy miasteczka, którym nie udało się uciec.
Wizja przeszłości
Las. Bum namiętnie całuje Asię. Dziewczyna opiera się. Gdy padają strzały, zrywa się do biegu. Nagle pada martwa.
Matka próbuje skłonić Buma do odejścia od ciała ukochanej, którą ten opłakuje jak żonę. Kłótnię syna i matki łagodzi Tag. Żyd rozumie cierpienie młodego człowieka. Gdy mężczyźni zostają sami, odkrywa przed chłopcem swe religijne dylematy, snuje także rozważania nad naturą grzechu.
Do karczmy wracają również chasydzi. Kobiety i dzieci zostają wyprowadzone do kuchni, mężczyźni zajmują miejsca przy stole. W ich modlitwę włącza się kantor, śpiewając swe psalmy. Po chwili w modłach uczestniczą już wszyscy zgromadzeni. Przerywa im wejście Jewdochy. Pasterka przyszła po chustę, którą Tag nakrył lampę. Jej uroda i głęboki dekolt zwracają uwagę młodego chasyda.
Tymczasem w stajni Blanka trwa w namiętnym uścisku z huzarem. W tej niejednoznacznej sytuacji zastaje ich Tag. Żyd nie dopuszcza do wybuchu kłótni między kobietą i jej mężem. Węgier ucieka.
W austerii chasydzi zmuszają kantora do zamilknięcia – wolą sławić Boga własnymi pieśniami. Zaczynają też tańczyć. Tag błaga ich o uszanowanie żałoby. Niektórzy z obecnych chcą wracać do domów. Proszą cadyka o błogosławieństwo. Ten jednak milczy.
Chasydzi powracają do swych modłów. Znów śpiewają i tańczą.
Jewdocha informuje o przybyciu księdza.
Wizja przeszłości
W stronę rzeki biegnie dwóch chłopców – żyd i goj. Jeden chrzci drugiego.
Tag odrzuca propozycję wspólnej ucieczki. Nie może opuścić ani gości, którzy schronili się pod jego dachem, ani martwej dziewczyny czekającej na obrzędy pogrzebowe. Po powrocie do karczmy zwraca się z prośbą o zaprzestanie śpiewnych modłów do samego cadyka.
Wizja
Sądny dzień. W synagodze pojawia się Tag. W ręku trzyma udziec wieprzowy. Chce rozgniewać Boga. W konfrontacji z rabinem okazuje jednak skruchę.
Tag spędza kilka intymnych chwil z Jewdochą.
Tymczasem w mieście pojawia się ogień. Kilku zaniepokojonych o swój majątek Żydów postanawia tam wrócić.
Bum z pomocą księdza przewozi ciało Asi na cmentarz. Po drodze zatrzymują ich Kozacy. Gdy jeden z nich próbuje odkryć zwłoki, chłopak rzuca się na niego. Zostaje pojmany. Wóz, na którym spoczywa ciało młodej Żydówki, zajmuje się ogniem. Koń unosi go w nieznane.
Wizja
Tag jako rabin w bożnicy. Wierni wychodzą na rynek, gdzie Bum czeka na egzekucję. Tag-rabin wykłada zgromadzonym istotę judaizmu jako religii opartej na miłości bliźniego. Przyjeżdża powóz, z którego wysiada baronowa. Oferuje swoje perły za życie chłopca.
O świcie do karczmy przybywa ksiądz z wiadomością o pojmaniu Buma. Tag decyduje się na spotkanie z komendantem, by zapobiec tragedii. Duchowny obiecuje mu towarzyszyć. Wcześniej chce wstąpić do kościoła, by się wyspowiadać. Swoją przedśmiertną modlitwę stary Żyd już zmówił.
Tag żegna się z Jewdochą, powierza jej opiece synową i wnuczkę, po czym rusza w kierunku miasta.
Na podwórzu chasydzi radosną modlitwą witają nowy dzień. W drodze nad rzekę, tańcząc i śpiewając, zrzucają okrycia. Nadzy zanurzają się w wodzie. Nagle padają strzały, bezwładne ciała zanurzają się w wodzie. Rzeka spływa krwią.
Austeria - literacki pierwowzór a ekranizacja
Film, podobnie jak jego literacki pierwowzór, osadzony jest w realiach pierwszych dni I wojny światowej. W austerii starego Taga chronią się uciekający przed niebezpieczeństwem Żydzi – zarówno religijni chasydzi, jak i zasymilowani mieszkańcy pobliskiego miasteczka.
Reżyser zrezygnował z kilku powieściowych wątków, m.in. z historii krawca Szymona, który zabija Kozaka, broniąc swej siostry. Filmowy Bum nie zostaje pojmany i stracony na skutek pomyłki kozackich żołnierzy, ale po zaatakowaniu jednego z nich. Ciało Asi płonie zaś na zajętym przez ogień wozie.
Brak u Kawalerowicza także sceny pożegnania powołanych do wojska mężczyzn, relacji Gerszona ze zdarzeń z ogarniętego wojną miasteczka czy ostatniej modlitwy Taga. Wspomnienia z młodości starego Żyda i zaprzyjaźnionego z nim księdza ograniczone zostały do kilkusekundowej sceny chrztu w rzece.
Nawiązując do anegdoty o Żydzie chcącym obrazić Pana w Sądny Dzień (przyniesienie do synagogi wieprzowego udźca), reżyser w jego roli obsadził samego Taga. Ten sam zabieg zastosowany został także w scenie na miejskim rynku tuż przed egzekucją Buma. Stary Żyd występuje w roli miejskiego rabina, przekonując komendanta Kozaków, iż fundamentem judaizmu jest miłość do drugiego człowieka.
Najistotniejszej zmiany dokonał reżyser w finale „Austerii”. W ostatniej scenie chasydzi udają się nad rzekę, by dokonać porannych ablucji. Śpiew pochłoniętych modlitwą i tańcem nagich mężczyzn zostaje zagłuszony przez odgłos eksplodujących pocisków. Po chwili rzeka spływa krwią. Kawalerowicz wyraźnie czerpie z doświadczeń II wojny światowej – scena śmierci radośnie witających nowy dzień chasydów przywodzi na myśl okrucieństwa Holokaustu.