Do XI wieku kościół był jednością. Nie było podziałów doktrynalnych. Był tylko jeden przywódca religijnych. W 1054 roku jednak doszło do rozłamu w kościele, który podzielił go na kościół zachodni (rzymsko-katolicki) i wschodni (prawosławny). Stało się to na skutek działań patriarchy Konstantynopola i papieża rzymskiego, którzy wiedzeni własnymi ambicjami, walczyli o „rząd dusz” w całym znanym im świecie.
Najważniejsze przyczyny schizmy wschodniej (bezpośrednie)
- rywalizacja papieża i patriarchy Konstantynopola o wpływy w Europie
- pojawienie się na zachodzie Cesarstwa Bizantyjskiego postulatów uniezależnienia kościoła od państwa
- wprowadzenie na południu Włoch zachodnich zwyczajów związanych z obrządkiem
- zamknięcie w Konstantynopolu kościołów obrządku zachodniego
- nałożenie przez legata papieskiego w 1054 roku ekskomuniki na cesarza Michała Cerulariusza (bulla papieska)
- zwołanie synodu przez patriarchę i publiczne spalenie bulli papieża
- nałożenie klątwy na kościół zachodni przez patriarchę Konstantynopola
Przyczyny pośrednie
- podział cesarstwa rzymskiego dokonany w 395 roku przez Teodozjusza Wielkiego
- pogłębiające się różnice kulturowe między zachodnią i wschodnią częścią cesarstwa (zwłaszcza stosowanie innego języka – łacina na zachodzie, greka na wschodzie)
- przyjęcie przez patriarchę Konstantynopola w VI wieku tytułu patriarchy powszechnego (ekumenicznego)
- cezaropapizm na wschodzie – uznawanie cesarza za zwierzchnika świeckiego i religijnego
- przyjęcie przez biskupa Rzymu tytułu papieża
- spór Rzymu z Konstantynopolem o to, która część cesarstwa może rozstrzygać spory doktrynalne
- konkurowanie obydwu kościołów na polu misyjnym – rywalizacja o wpływy na obszarze państw słowiańskich, rywalizacja kto schrystianizuje plemiona pogańskiej na terenie słowiańszczyzny
- rozbieżności kulturowe, organizacyjne, liturgiczne – niestosowanie w Eucharystii kwaszonego chleba na zachodzie, brak celibatu w kościele wschodnim, niechęć zachodniego duchowieństwa odnośnie stosowania języków lokalnych w pracy misyjnej wśród Słowian
- spór o filioque – synonim sporu teologicznego prawosławia z katolicyzmem o pochodzenie Ducha Świętego wyrażone w wyznaniu wiary (zmiana przez kościół zachodni dotychczasowej formuły wyznania wiary w odniesieniu do pochodzenia Ducha Świętego)
Lokalne nieporozumienia doprowadziły do rozłamu trwającego do dziś. Z końcem XX wieku rozpoczęły się działania na rzecz pojednania obydwu kościołów, co zaowocowało polepszeniem wzajemnych stosunków.