Kult religijny (łac. cultus – uprawa ziemi) jest zespołem czynności będących wyrazem czci człowieka wobec sił nadprzyrodzonych np. bóstwa. Stanowi zewnętrzny przejaw życia religijnego – gdzie nie ma żadnych aktów kultowych, tam nie można mówić o religii w ogóle.
Kult religijny rozwijał się stopniowo i przechodził różne fazy. Za jego początkowe stadium uznaje się proste, spontaniczne i niesformalizowane akty czci nazywane rytami. Jednostka w rytach indywidualnie wyrażała swój podziw, uwielbienie bądź strach wobec nieznanych sił. Czyniła to poprzez pokłon, klękanie, padanie na twarz, wznoszenie rąk ku górze, okrzyki. Ryty były bowiem ubogie pod względem treści i ekspresji.
Z biegiem czasu ryty przekształciły się w bardziej rozwinięte formy zachowań kultowych – w obrzędy. Obrzędy różnią się od rytów tym, że są wykonywane w konkretnym czasie (w tzw. czasie sakralnym), w konkretnym miejscu (w tzw. przestrzeni sakralnej) i wymagają specyficznego języka – języka sakralnego. Ponadto obrzędy nie był już sprawowane indywidualnie, ale przez wyspecjalizowanych w tym celu funkcjonariuszy kultu (szamanów, czarowników, kapłanów).
Z obrzędu narodził się rytuał rozumiany jako sformalizowany, charakteryzujący daną religię zestaw symbolicznych akcji, wykonywanych w określonym środowisku w wyznaczonym czasie. Podstawową cechą rytuału jest jego niezmienność; każde naruszenie zasad rytualnych niesie ze sobą ryzyko gniewu sił nadprzyrodzonych.
Do podstawowych zachowań kultowych należą: modlitwa, ofiara, oczyszczenia (ablucje), pielgrzymki, procesje, posty i jałmużna, a także tańce kultowe i ceremonie religijne. Najwcześniejszym kultem religijnym był kult w rodzinie (nadawanie religijnego charakteru wydarzeniom m.in. narodzinom dziecka, dojrzewaniu młodzieży, małżeństwu i śmierci; ponadto kult przodków).
Rytuał
Rytuałem nazywa się utrwalony tradycją, dokładnie określony (sformalizowany) i powtarzalny ciąg działań obrzędowych (gestów, wypowiedzi itp.), wykonywanych w celu osiągnięcia pożądanego skutku, który może być oderwany od pozornie oczywistego celu funkcjonalnego. Zwykło się wyróżniać rytuały religijne i świeckie.
Rytuał w kulcie religijnym zobowiązuje do posłuszeństwa, odstępstwo jest zakazane. Teoretyczne jego uzasadnienie znajduje się w mitach; rytuał jest natomiast obrazowym (symbolicznym) przedstawieniem określonego mitu. Celem rytuału religijnego jest przywoływanie duchów bądź bogów (lub jednego boga).
Stworzenie rytuału religijnego jest możliwe wyłącznie wtedy, gdy pojawił się już stan kapłański będący stanem specjalistów od spraw kultu. Wśród rytuałów religijnych wymienia się: inicjacyjne (obrzezanie, chrzest), przejścia (np. ślub), izolacyjne (pogrzeb). Najstarszym rytuałem jest ofiara.
Ofiara
Ofiara występuje we wszystkim religiach i jest podstawowym elementem kultu. Najczęściej bóstwom ofiarowywane są: mięso zwierzęce, ziemiopłody, napoje oraz kadzidło. Zazwyczaj częściowo bądź całkowicie spala się ofiarowywane dary. Praktykuje się również spożywanie poświęconych ofiar, traktując to jako ucztę wspólną z bogami.
Ofiarę z ludzi nazywa się ofiarą ekspiacyjną. Może przybrać ona dwie formy: ofiary bezpośredniej (na ołtarzu ofiarnym składany jest człowiek) oraz ofiary zastępczej (symbolicznej). Zamiast człowieka przeznaczonego na ofiarę składano jednak zazwyczaj zwierzę (tzw. kozioł ofiarny). Składanie ofiar wiąże się z określonym miejscem i czasem.
Idea obowiązku składania ofiary bierze się z przeświadczenia, że dając coś bóstwu można na zasadzie wzajemności uzyskać od niego upragnioną rzecz lub wywołać pożądany stan (zasada do, ut des – daję, abyś i ty mi dał). Celem ofiary jest zatem zyskanie przychylności i pomocy ze strony bogów.