Geneza
Powieść Marcela Prousta powstawała od 1909 roku – pisarz zdążył ukończyć ją na krótko przed swoją śmiercią w 1922. Jest to w zasadzie autobiograficzny cykl powieściowy Prousta składający się z siedmiu tomów. W ogólnym ujęciu można zaliczyć go do prozy psychologicznej. Krytyka literacka doszukiwała się w dziele aspiracji do kontynuacji francuskiej tradycji powieściowej. Proust miałby wówczas inspirować się twórczością Michael’a Montaigne’a czy Saint-Simona. Pierwsze części pierwszego tomu powieści (W stronę Swanna) zostały opublikowane w 1911 roku na łamach czasopisma „Le Figaro”. W Polsce powieść ukazała się w tłumaczeniu Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Macieja Żurawskiego, Juliana Rogozińskiego oraz Magdaleny Tulli.
Liczne postacie oraz motywy pojawiające się w powieści można odnaleźć już we wcześniejszej twórczości Marcela Prousta. W poszukiwaniu straconego czasu w pewnym sensie te wątki rozwija.
Kompozycja
Dzieło zostało podzielone pierwotnie na siedem tomów, choć w ta liczba i podział różni się w zależności od wydania. Każdy z tomów opowiada o innym momencie życia głównego bohatera, choć wiele wątków przeplata się ze sobą, powracając we wspomnieniach. Dla czytelnika elementem łączącym poszczególne segmenty powieści są właśnie te reminiscencje wywoływane przez zewnętrzne bodźce – np. smak zjedzonej magdalenki (ciastka) przywodzi mu na myśl czasy dzieciństwa.
Czas i miejsce akcji
Dowiadujemy się, że bohater powieści rodzi się w okresie po wojnie francusko-pruskiej, w czasie gdy we Francji miało miejsce tłumienie Komuny Paryskiej. Wydarzenia książki rozgrywają się zatem około roku 1878 i obejmują około 50 lat życia bohatera. Wszystkie sytuacje mają miejsce na terenie Francji w różnych miejscowościach, w których przebywał Marcel Proust, a więc w Combray, Paryżu, Balbec, Donceries, La Raspeliere (tam znajdował się pałac Verdurinów). Jedynym wyjątkiem jest Wenecja, dokąd autor wybiera się w podróż po śmierci Albertyny. Wenecja była jednym z młodzieńczych marzeń mężczyzny.
Struktura dzieła
Marcel Proust chciał aby każda część jego powieści była autonomicznym elementem, a jednocześnie ściśle nawiązywała do całości dzieła. Wszystkie elementy akcji są zatem podporządkowane początkowi i końcowi utworu. Można powiedzieć, że powieść została zorganizowana dwudzielnie – każdy kolejny element znajduje w niej swój odpowiednik po drugiej stronie semantycznej, a więc:
szas utracony – czas odzyskany
strona Swanna – strona Guermantes
dorosłość – dzieciństwo
życie rodzinne – życie towarzyskie
W pewnym sensie powieść W poszukiwaniu straconego czasu jest powieścią matematyczną – w treści odnajdziemy wiele przykładów symetrii, jaką Proust starał się wprowadzać dla zachowania odpowiednio harmonijnej konstrukcji dzieła, które przypominać miało segmenty świątyni gotyckiej, a trzeba pamiętać, że były to budowle pieczołowicie opracowane architektonicznie.
Dogmatyzm Prousta
To co dodatkowo wyróżnia powieść Marcela Prousta to wpisana w jej kompozycję idea filozoficzna zwana przez samego pisarza dogmatyzmem. Oznaczało to, że filozoficzne aspekty wymowy książki nie zostają wyjaśnione wprost, ale przemawiają przez poszczególnych bohaterów, by w całej swojej okazałości i zrozumieniu okazać się na koniec fabuły. Na początku utworu nie odnajdziemy zatem zakreślenia ram czasowych, treściowych interpretacyjnych, ale raczej preludium do systemu myślowego, ideologicznego, według którego należy powieść czytać. System ten odkryje swoje rozwiązanie na końcu cyklu.