Gatunek i forma
Tekst Stanisława Barańczaka zalicza się do eseistyki. Barańczak wykonuje na poezji Zbigniewa Herberta pracę literaturoznawczą nie krytykując jednak przy tym tej twórczości, ale stając w jej obronie wobec innych krytyków.
Barańczak opiera konstrukcję swojej książki na zasadzie opozycji, którymi próbuje wyznaczyć granice świata poezji Herberta. Jest to także próba zmierzenia się z różnorakimi interpretacjami wierszy poety i wyłuszczenia ich błędów lub niewłaściwych kierunków myślenia.
Czas i miejsce powstania
Uciekinier z Utopii po raz pierwszy został wydany w Londynie w 1984 roku. W Polsce został przedrukowany w wydawnictwie podziemnym w 1985.
Przesłanie
W kontekście licznych mitów, nieporozumień i niezrozumienia, którymi owiana jest twórczość Zbigniewa Herberta, Stanisław Barańczak podjął się próby przedstawienia bardziej prawdziwego obrazu tej poezji, popartej rzetelną pracą krytycznoliteracką. Udowadnia Barańczak, że Herbert daleki jest o dosłowności, uzyskując mistrzostwo w operowaniu ironią i symbolem. Autor pokazuje również jak silnie w poezji Herberta zakorzenione są podstawowe wartości życia – to właśnie one stanowią fundament jego myślenia poetyckiego i kreują najważniejsze przesłanie twórczości tego dwudziestowiecznego mistrza słowa.
Tytuł
Tytuł książki odnosi się bezpośrednio do stosunku Zbigniewa Herberta do kreowania przez człowieka otaczającej go rzeczywistości oraz przywiązania do wizji świata idealnego, z idealnym systemem wartości i cechami charakteru, stanowiącego jednak ułudę, do której przez całe życie się dąży, aż dociera się do ostatecznego zagubienia swojej tożsamości. Wskazane jest bowiem trzeźwe rozpoznanie sytuacji człowieka i pogodzenia się z nią, starając się wytrwać w wartościach, które są dla niego najważniejsze. Starać się je uchronić przed zapomnieniem i degradacją. Takim uciekinierem jest w twórczości Pan Cogito, w swoich wyborach kierujący się wiernością ludzkiej kondycji. Tytuł książki Barańczaka najlepiej oddanie sens i misję całokształtu poezji Zbigniewa Herberta.