Psychoanaliza to jeden z najważniejszych kierunków w psychologii XX wieku. Teoria ta narodziła się pierwotnie jako metoda terapii, powstała bowiem pod koniec XIX wieku w Wiedniu, kiedy Zygmunt Freud i Josefe Breur leczyli histeryczną pacjentkę (słynną Annę O). Kobieta stwierdziła, że opowiadanie o problemach poprzedzone hipnozą, przyniosło jej ulgę i stopniowo doprowadziło do wyleczenia histerii.
Psychoanaliza narodziła się zatem jako metoda „terapii mówionej” (talking cure), zmierzającej do swoistego katharsis. Opowiadanie pacjenta było poddawane analizie terapeuty, który dokonywał jego interpretacji i odkrywał w nim ukryte sensy. W ten sposób powstało rewolucyjne twierdzenie Freuda mówiące o tym, że ludzka psychika nie jest tożsama ze świadomością, ale że dzieli się na sferę świadomą i nieświadomą.
W nieświadomości, zdaniem Freuda, umiejscowione są mroczne popędy biologiczne, a także treści wyparte ze świadomości, np.: wspomnienia, lęki, impulsy, a także kompleksy. Kompleksy to zepchnięte do podświadomości negatywne wyobrażenia wyniesione najczęściej z dzieciństwa (np. kompleks Edypa, kompleks niższości), które mogą znajdować ujście w snach czy nieświadomych działaniach człowieka, a których niewyładowanie powoduje nerwice.
Freud stwierdził również, że główną energią ludzkiej psychiki jest libido. Ponieważ zaś nie może ono zostać w pełni zaspokojone, zostaje poddane sublimacji. Polega ona na przeniesieniu seksualnej energii na inną sferę, np. sztukę. Całą kulturę, religię i sztukę uważał więc Freud za efekt niezaspokojonych instynktów, czyli dziedzinę, która spełnia dla człowieka rolę zastępczą.
Rozwój poglądów wiedeńskiego psychiatry doprowadził w efekcie do sformułowania trzypoziomowej koncepcji ludzkiej psychiki. Psychoanaliza wyróżnia zatem: „Ego” („ja”, „jaźń”), a więc sferę świadomą, „Id” („to”), przestrzeń nieświadomych popędów i pragnień oraz „Superego” („nadjaźń”) – system społecznych nakazów będących efektem sublimacji. Tym samym Ja człowieka znajduje się pod nieustanną presją – z jednej strony podświadomości, która domaga się realizacji ukrytych dążeń, a z drugiej – nadjaźni, która surowo ich zakazuje, spełnia więc rolę cenzora. „Ja” chroni zatem osobowość przed zniszczeniem, do jakiego mogłoby dojść przez zawłaszczenie psychiki przez dwie pozostałe sfery, jest swoistym buforem.
Ważnym aspektem psychoanalizy było również specyficzne podejście do marzeń sennych, które zdaniem Freuda stanowią symboliczny wyraz nieświadomych treści i mogą podlegać interpretacji.
Psychoanaliza w sensie filozoficznym była teorią deterministyczną, zakładała bowiem, że człowiek jest marionetką bezwolną wobec podświadomych impulsów, których nie może kontrolować.
Kontynuatorami myśli Freuda byli między innymi Melanie Klein i Jacques Lacan (choć oczywiście przeformułowali wiele jego poglądów). Należy pamiętać, że psychoanaliza stała się inspiracją dla wielu ważnych zjawisk artystycznych, zwłaszcza surrealizmu w sztukach plastycznych, filmie i literaturze. Po II wojnie światowej stanowiła również istotne narzędzie badań literackich. Jako metoda terapii szczególną popularność zdobyła zaś w Stanach Zjednoczonych.
Psychologia głębi Carla Gustava Junga
Z psychoanalizy wywodzi się również psychologia głębi, w której jeden z głównych nurtów stworzył Carl Gustav Jung. Psycholog ten odkrył istnienie podświadomości zbiorowej, gdzie przechowywane są uniwersalne wzorce ludzkich zachowań, tak zwane archetypy. W przeciwieństwie do Freuda Jung uważał więc, że nerwica jest zjawiskiem skomplikowanym i nie można jej tłumaczyć tylko w obrębie indywidualnej psychiki, ale należy uwzględnić szeroki kontekst kultury, która nieustannie kształtuje ludzkie postępowanie. Jung sprzeciwiał się również skrajnie seksualnym interpretacjom autorstwa Freuda. Uważał np., że libido to popęd o znacznie szerszym znaczeniu niż instynkt erotyczny.