Geneza
Esej Marii Janion pochodzi ze zbioru tekstów pod wspólnym tytułem Projekt krytyki fantazmatycznej, opublikowanego w 1991 roku. Wszystkie zamieszczone tam teksty można traktować jako próbę alternatywnego spojrzenia na tradycję romantyczną, to znaczy innego niż dotychczas lub też opierającego się na kulturze alternatywnej, kontrkulturze.
Przesłanie
Maria Janion przedstawia czytelnikom propozycję nowego modelu interpretacyjnego kultury, który nadaje specjalnie przywileje wyobraźni, zwanej inaczej imaginacją lub fantazją. Poprzez rzetelną argumentację udowadnia słuszność zasług przypisywanych XIX-wiecznym twórcom i filozofom, poszukującym środka wyraz dla dotąd niewyrażonych treści, wynikających z głębi egzystencji. Najbardziej podkreśla autorka nieopisaną dotąd więź łączącą ludzką duszę z nadprzyrodzonymi siłami świata ukrytymi w naturze – więź o charakterze kosmicznym, transcendentalnym.
Definicja wyobraźni i fantazmatu
Badaczka określa wyobraźnię jako wewnętrzną siłę jednostki, która dzięki niej zdolna jest do tworzenia całkiem nowych światów lub przemieniania tych istniejących. Fantazmat jest zatem świadectwem wyzwolenia jednostki z ograniczeń rzeczywistości. Umożliwia swobodne poruszanie się umysłu podmiotu pomiędzy rzeczywistościami, pomiędzy światem duchów i ludzi, snu i jawy.
Inspiracje
Jako inspiratorów swojego wywodu wskazuje autorka działalność badawczą i tezy postawione przez Sigmunda Freuda oraz innych surrealistów i psychoanalityków. Przede wszystkim są to jednak myśliciele-twórcy epoki romantyzmu.
Znaczenie epoki romantycznej
Janion postrzega epokę romantyczną jako czas totalnej rewolucji wyobraźni, która umożliwiła ówczesnym zupełnie nowe spojrzenie na sztukę, na świat i na człowieka. Warto podkreślić, że już od samego początku rodzenia się tego nurtu filozoficzno-ideologicznego, miał on charakter indywidualistyczny, największą wagę przypisywał jednostce i jej przeżyciom – to na odkrywaniu tajemnic podmiotu polegało nowatorstwo myśli XIX-wieku. Wyobraźnia romantyków objawiła wszystkim całkiem nowy świat fantazmatów, marzeń oraz snów. Wyłoniła tym samym kategorię „człowieka podświadomego”, wyrażającego to ,co do tej pory było nieujawnione. Cały ten proces wyzwolenia wyobraźni był możliwy tylko dzięki zerwaniu romantyków z tradycją klasyczną, choć nie całkowitym jej odrzuceniem. Unikali schematyczności i kanoniczności. Romantyzm tworzył tradycję pluralistyczną, wielostronną i wieloperspektywiczną. Tak narodził się nowy paradygmat kulturowy zwany oficjalnie „romantycznym”.