Na początku autorka przywołuje swoje doświadczenia badawcze w poszukiwaniu etymologii francuskiego słowa fantasme. Od znaczenia typowo medycznego, wskazującego na zaburzenia zdolności umysłowych przechodzi do definicji cechy osoby zupełnie zdrowej na umyśle, marzącej, czyli korzystającej z możliwości swojej wyobraźni. Fantazmaty czyli wyobrażenia snuje przecież każdy. Fantazmat postrzegany pejoratywnie jako iluzja, złudzenie staje się po prostu myślą o czymś co nie istnieje, czasem podlega wzrokowym halucynacjom. Epoka romantyzmu odegrała najbardziej znaczącą rolę w kulturalnym upowszechnieniu słowa fantazmat. Proces ten rozpoczął się jednak już w renesansie, gdy myśliciele i filozofie traktowali wyobraźnię jako tę, która stwarza kosmiczna siłę duchową. To romantycy po raz pierwszy w epoce nowożytnej wyzwolili sny i marzenia o sztuce, w sposób do tej pory niepraktykowany. Maria Janion wymienia najważniejsze cechy wyobrażeniowej rewolucji romantycznej.
Najpierw wskazuje Janion na podważenie przez romantyków klasycystycznego myślenia i rozumienia tradycji, uznając je za krępujące wyobraźnię. Na nowo zaczęto rozumieć mit. Klasycy uznawali go bowiem za „zmyślenie”, które stoi w opozycji do prawdy. Romantyzm natomiast wprowadził równouprawnienie między tradycją klasyczną, a kulturami orientalnymi, egzotycznymi, Słowiańszczyzną, do tej pory nie uznawanymi przez Europę. Romantycy dostrzegli w nich ogromne znaczenie symboliczne. Była to sytuacja, którą badaczka nazywa „otwarciem wyobraźni przeciw dotychczas obowiązującym prawidłom”. Szczególnie najwięksi wieszczowie romantyczny ujmowali w swojej ideologii przeświadczenie o zakorzenieniu sensów w bycie transcendentnym, wychodzącym dalej, poza zwykłe rozumowe pojmowanie rzeczywistości.
Po drugie, romantyzm nobilitował świat wewnętrzny człowieka, łączność jego natury z kosmiczna naturą. Kosmiczne wymiary wyobraźni to tylko jedna z romantycznych nowinek. Ówcześni myśliciele umiejętnie pobudzali te zmysły i zdolności imaginacyjne, które były odpowiedzialne za kontakt z siłami nadprzyrodzonymi. Wewnętrzna realność stała się zatem domeną swobodnych marzeń i fantazjowania.
W XIX wieku zdefiniowano „człowieka podświadomego”, wypowiadającego się dotąd nieużywanym językiem wyrażając to, co do tej pory zatajano. Były to między innymi objawy kryzysu egzystencjalnego romantyków, dla którego od dłuższego czasu szukano odpowiedniego środka wyrazu. Język wyobraźni dawał czasami odpowiedzi na liczne egzystencjalne dylematy.
Trzecia cechą romantycznego wyzwolenia wyobraźni było wystąpienie twórców i myślicieli z nową klasyfikacją rzeczywistości – na język sztuki przełożono rozmyślania czy sposób odczuwania. Już nie tylko psychika, ale i dusza wypowiadającego się dochodziła do głosu. Sztuka romantyczna skupiła się na tym co „istnieje gdzie indziej, poza doczesnością”, na wewnętrznym doświadczeniu jednostki, stanu jej świadomości i próbowała przekazać je na zewnątrz.
Tworzenie przez romantyków niezliczonych płaszczyzn rzeczywistości dało możliwość wniknięcia w świat umarłych, który do te pory traktowano bardzo kanonicznie i schematycznie. Najbardziej interesowało ich pogranicze istnienia, wszystko co znajduje się pomiędzy tym co zdefiniowane, zwłaszcza stan między życiem a śmiercią. Stąd tak liczne motywy wampirów, duchów, zjaw czy wilkołaków, pojawiające się w ich dziełach. Niektóre romantyczne postacie literackie posiadają ta niepewny status ontologiczny, że do dziś toczą się spory o to kim tak naprawdę są – przykładem niech będzie Gustaw z IV części Dziadów Adama Mickiewicza.
Na wyzwolenie „fantazmatów” wpływ miało również nałożenie się różnych kontrkultur (m.in., Słowiańszczyzny, kultury Północy), które zmieniły stosunek wielkiej literatury do kultury tzw. „niskiej”. To w wyniku tego procesu romantyzm tak wysoko cenił kulturę popularną, ludową, - wypełniona była bowiem własnymi wyobrażeniami, mitami i legendami.
Piąta cechą, którą wymienia Maria Janion jest szczególne podkreślenie przez romantyzm roli bohatera utworu – jednostki, na której skupiają się wszystkie akcenty nowości i emocji. Co ważne, bohater ten nosi zawsze zestaw cech typowych dla romantycznego widzenia osobowości, a więc prometeizm, szlachetność i męstwo w walce ze złem. Tak samo często jest to fatalność jego losu, połączona z demonicznością. W historii literatury bohaterowie romantyczny postrzegani są jako ci, którzy dostarczają czytelnikowi wrażeń grozy, melodramatu, erotyki czy magii.
Po szóste, romantycy wielka wagę przywiązywali do zjawiska marzenia, które stanowi podstawę fantazmatu. Istnieje nawet osobna kategoria: „marzenie romantyczne”, nierozerwalnie związane ze zjawiskiem śnienia. Zakłada ono bowiem zawsze przeciwstawność dwóch płaszczyzn, dwóch miejsc, z których to, w którym się nie znajdujemy zawsze jest lepsze i pragniemy do niego dążyć. Romantyk marzący stale przeżywa zatem kryzys tożsamości, bowiem nieustannie pragnie znaleźć się tam, gdzie go nie ma. Z takiej postawy bezpośrednio wypływają fantazmaty, umożliwiające tytułowe wyzwolenie wyobraźni.