Geneza
Książka Władysława Szpilmana stanowi swoistą biografię autora, dotyczącą lat 1939-1945, czyli okresu II wojny światowej. Historia została opublikowana w 1946 roku pt. Śmierć miasta, jednak w stosunkowo niskim nakładzie ze względu na działania cenzuralne. Opowieść Szpilmana odstawała bowiem od oficjalnej wersji historycznej. Pięćdziesiąt lat później, dzięki Andrzejowi Szpilmanowi, książka ukazała się w pełnej wersji w niemieckim wydawnictwie Ullstein (1998). Wówczas nosiła już aktualny tytuł oraz zdjęcia, pochodzące z prywatnego archiwum Władysława Szpilmana.
Na terenie Polski Pianista ukazał się w 2000 roku, nakładem wydawnictwa Znak. W kolejnych latach szybko zyskał miano literackiego bestsellera (wznowienia miały miejsce w 2001, 2002 i 2003 roku). Książka została przetłumaczona na trzydzieści osiem języków na całym świecie. Na jej postawie zrealizowano film, wyreżyserowany przez Romana Polańskiego.
Problematyka
Historia opisuje wojenne losy muzyka pochodzenia żydowskiego, który boleśnie doświadczył okrucieństwa okupacji, tracąc wszystkich bliskich oraz wiarę w społeczną sprawiedliwość. W opisie swoich perypetii Władysław Szpilman szczególnie podkreśla nieustanną niepewność i strach, które towarzyszyły zarówno jemu, jak i pozostałym obywatelom, podczas niemieckich represji. Dramat głównego bohatera polega na rozumieniu i doświadczaniu bestialskich i bezwzględnych założeń ideologicznych nazistów. Nie liczy się dla nich bowiem obecna pozycja społeczna znanego i cenionego muzyka, ale wyłącznie jego pochodzenie, które odgórnie stawia go na pozycji przegranego. Czytelnik niemalże namacalnie doświadcza jak świat narratora-bohatera popada w zupełną ruinę, powodującą dezorientację, zarówno fizyczną, jak i psychiczną i emocjonalną – w pewnym momencie Szpilman nie ma już nawet żadnego pomysłu, dokąd mógłby skierować swoje kroki żeby przetrwać.
Pozytywnym akcentem w biografii muzyka jest grupa ludzi, którą napotkał na swojej drodze w najgorszych momentach, a którzy udzielili mu wsparcia i pomocy w zaspokojeniu najbardziej podstawowych ludzkich potrzeb – dali jedzenie oraz dach nad głową. Pomimo tych pomocnych dłoni, poczucie strachu i lęku było tym, co wykańczało artystę do granic możliwości.
Stereotypy
Wbrew powszechnie panującym stereotypom, Szpilman udowadnia w swojej historii, że poszczególne cechy charakteru nie muszą być ściśle przypisane do określonej narodowości. Istnieją bowiem Niemcy, którzy zdolni są do ludzkich odruchów, Polacy chętnie pomagający obywatelom pochodzenia żydowskiego, ale również Żydzi ochoczo współpracujący z władzami nazistowskimi.
Motyw muzyki
Kompozytor ukazuje muzykę jako sztukę, która, również w dosłownym sensie, uratowała mu życie. Oprócz tego, że Władysław Szpilman umiłował ją ponad wszystko i na jej tworzenie poświęcił większość swojego życia, to w sytuacji realnego zagrożenia, kiedy niemiecki oficer odkrywa jego obecność w opuszczonej willi i ma okazję by go zgładzić, utwór Chopina zagrany na fortepianie wystarczająco rozczula Niemca, by darował życie bohaterowi.