„Żywot człowieka poczciwego” jest fragmentem większej całości – dzieła noszącego tytuł „Źwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swoim sprawom jako we zwierciadle przypatrzeć”. Dzieło powstało w roku 1568.
Powinności człowieka poczciwego, opisane przez Mikołaja Reja, poparte zostały licznymi przykładami zaczerpniętymi z Biblii, historii i filozofii.
Jako że „Żywot człowieka poczciwego” stanowi rodzaj przewodnika dla ówczesnego szlachcica (co zbliża go do średniowiecznej literatury parenetycznej), autor swoim zainteresowaniem objął cały cykl żywota: od narodzin aż po późną starość. Rytm życia wyznaczać mają również poszczególne, którym podporządkowane są określone prace w polu, a także rozrywki.
Choć Rej wspomina i o zagranicznych wojażach, i służbie wojskowej, a także o życiu dworskim, swoją uwagę koncentruje przede wszystkim na wiejskim żywocie. Sielankowa wieś, w której szczęśliwe, zgodne z naturą życie wiedzie bohater – człowiek poczciwy – to ideał, do którego należy dążyć.
Motyw pracy w „Żywocie człowieka poczciwego”
Praca została w „Żywocie...” ukazana jako niezwykle istotna część ludzkiego życia. Obok służenia ojczyźnie, jest ona podstawowym zadaniem ziemianina. Praca jest obowiązkiem każdego, pana i chłopa, kobiet i mężczyzn, starych, młodych, a nawet dzieci. Każdego obowiązują bowiem zadania odpowiednie dla wieku i stanu. Głównym zadaniem dzieci i młodzieży jest nauka, jednak autor zdecydowanie wyżej ceni praktyczne umiejętności niż wiedzę nabywaną z książek. Ta druga jest również potrzebna, ale poświęcanie jej zbyt wiele uwagi niepotrzebnie zaprząta umysł, a nawet oddala od Boga.
Rej radzi we wszystkim zachować umiar, tak w pracy jak i w odpoczynku. Praca nie jest tylko obowiązkiem, który trzeba wypełnić, by zaspokoić swoje potrzeby. Autor przypisuje pracy wartość moralną – to ona kształtuje bowiem charakter, uczy cnót takich jak: zaradność, wytrwałość, cierpliwość. Daje też satysfakcję i sprawia przyjemność. Zadbane pola cieszą oko gospodarza. Dobrze wykonana praca przynosi pożytek i powoduje dumę ziemianina.
W sposobie, w jaki Rej pisze o gospodarskich pracach, wyraźnie widoczny jest szacunek dla pracy, a także zamiłowanie do ziemiańskich zajęć:
(…) Nuż też jeśli masz pczółki, tedy je też wczas podchędożyć, chorym miodu podstawić, takżeć też chwastów i niepotrzebnego plugastwa między nimi nie dopuszczać. A nie masz li, święte to pół grzywny, co grzywna z niego uróść może. Nuż też owieczki, azaż też ty mały pożytek uczynić mogą? A nie masz li ich czym chować, więc ich na wiosnę kupić, a na jesień przedać. Dasz za parę pół grzywny, a weźmiesz zasię, gdy janiątko uroście, w jesieni za onęż parę swoje pół grzywny. Obliczże sobie, coć wełna z nabiałem uczyni, jeśli je przez rok przechowasz (…).
W „Żywocie ...” autor porusza też kwestię pracy chłopów. Zwraca uwagę, że nie można ich przeciążać pracą, trzeba szanować ich wysiłek, właściwie go wynagradzać i dawać dobry przykład. Zauważa również, że bywają chłopi leniwi i gnuśni, takich trzeba do pracy zachęcać, ale nie stosować przemocy.
Topos cykliczności pór roku w „Żywocie człowieka poczciwego”
Harmonia panująca w naturze ma być wzorem dla człowieka. Następstwo pór roku z jednej strony organizuje jego pracę, z drugiej zaś stanowi analogię do kolejnych etapów ludzkiego życia.
W Księdze II pojawia się fragment zatytułowany „Rok na czerzy części rozdzielon” mówiący o specyfice każdej z pór roku. Autor drobiazgowo przedstawia prace, jakie należy wykonać w danym czasie, a także wskazuje na przyjemności, jakie każda pora poru ze sobą niesie. Tak samo jest
