„Żywot człowieka poczciwego” jest fragmentem większej całości – dzieła noszącego tytuł „Źwierciadło albo kształt, w którym każdy stan snadnie się może swoim sprawom jako we zwierciadle przypatrzeć”. Dzieło powstało w roku 1568.
Powinności człowieka poczciwego, opisane przez Mikołaja Reja, poparte zostały licznymi przykładami zaczerpniętymi z Biblii, historii i filozofii.
Jako że „Żywot człowieka poczciwego” stanowi rodzaj przewodnika dla ówczesnego szlachcica (co zbliża go do średniowiecznej literatury parenetycznej), autor swoim zainteresowaniem objął cały cykl żywota: od narodzin aż po późną starość. Rytm życia wyznaczać mają również poszczególne, którym podporządkowane są określone prace w polu, a także rozrywki.
Choć Rej wspomina i o zagranicznych wojażach, i służbie wojskowej, a także o życiu dworskim, swoją uwagę koncentruje przede wszystkim na wiejskim żywocie. Sielankowa wieś, w której szczęśliwe, zgodne z naturą życie wiedzie bohater – człowiek poczciwy – to ideał, do którego należy dążyć.
Motyw pracy w „Żywocie człowieka poczciwego”
Praca została w „Żywocie...” ukazana jako niezwykle istotna część ludzkiego życia. Obok służenia ojczyźnie, jest ona podstawowym zadaniem ziemianina. Praca jest obowiązkiem każdego, pana i chłopa, kobiet i mężczyzn, starych, młodych, a nawet dzieci. Każdego obowiązują bowiem zadania odpowiednie dla wieku i stanu. Głównym zadaniem dzieci i młodzieży jest nauka, jednak autor zdecydowanie wyżej ceni praktyczne umiejętności niż wiedzę nabywaną z książek. Ta druga jest również potrzebna, ale poświęcanie jej zbyt wiele uwagi niepotrzebnie zaprząta umysł, a nawet oddala od Boga.
Rej radzi we wszystkim zachować umiar, tak w pracy jak i w odpoczynku. Praca nie jest tylko obowiązkiem, który trzeba wypełnić, by zaspokoić swoje potrzeby. Autor przypisuje pracy wartość moralną – to ona kształtuje bowiem charakter, uczy cnót takich jak: zaradność, wytrwałość, cierpliwość. Daje też satysfakcję i sprawia przyjemność. Zadbane pola cieszą oko gospodarza. Dobrze wykonana praca przynosi pożytek i powoduje dumę ziemianina.
W sposobie, w jaki Rej pisze o gospodarskich pracach, wyraźnie widoczny jest szacunek dla pracy, a także zamiłowanie do ziemiańskich zajęć:
(…) Nuż też jeśli masz pczółki, tedy je też wczas podchędożyć, chorym miodu podstawić, takżeć też chwastów i niepotrzebnego plugastwa między nimi nie dopuszczać. A nie masz li, święte to pół grzywny, co grzywna z niego uróść może. Nuż też owieczki, azaż też ty mały pożytek uczynić mogą? A nie masz li ich czym chować, więc ich na wiosnę kupić, a na jesień przedać. Dasz za parę pół grzywny, a weźmiesz zasię, gdy janiątko uroście, w jesieni za onęż parę swoje pół grzywny. Obliczże sobie, coć wełna z nabiałem uczyni, jeśli je przez rok przechowasz (…).
W „Żywocie ...” autor porusza też kwestię pracy chłopów. Zwraca uwagę, że nie można ich przeciążać pracą, trzeba szanować ich wysiłek, właściwie go wynagradzać i dawać dobry przykład. Zauważa również, że bywają chłopi leniwi i gnuśni, takich trzeba do pracy zachęcać, ale nie stosować przemocy.
Topos cykliczności pór roku w „Żywocie człowieka poczciwego”
Harmonia panująca w naturze ma być wzorem dla człowieka. Następstwo pór roku z jednej strony organizuje jego pracę, z drugiej zaś stanowi analogię do kolejnych etapów ludzkiego życia.
W Księdze II pojawia się fragment zatytułowany „Rok na czerzy części rozdzielon” mówiący o specyfice każdej z pór roku. Autor drobiazgowo przedstawia prace, jakie należy wykonać w danym czasie, a także wskazuje na przyjemności, jakie każda pora poru ze sobą niesie. Tak samo jest z ludzkim życiem – młodość, wiek dojrzały i starość mają swoje określone zadania, a także przywileje:
(…) A w każdym z tych czasów i potrzebnego a roznego gospodarstwa, i rozkosznych czasów i krotofil swych w swoim onym pomiernym a spokojnym żywocie poćciwy człowiek może snadnie użyć (…).
Wiosną wykonuje się najważniejsze prace, trzeba obsiać pola, przygotować ogród. Jest to też czas pięknej pogody – gospodarz wychodzi do pracy razem z rodziną, wszyscy cieszą się ciepłą aurą i wspólnym wysiłkiem. Latem dojrzewają owoce:
(…) Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki z pirwszego szczepienia twego; więc z ogródków ogóreczki, maluneczki, ogrodne ony ine rozkoszy. Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże, ano kurki gmerzą, ano gąski gągają, ano jagniątka wrzeszczą, ano prosiątka biegają, ano rybki skaczą; tylko sobie mówić: <<Używaj, miła duszo; masz wszytkiego dobrego dosyć >> (...).
Wówczas dni są najdłuższe i najcieplejsze. Jesień to z kolei czas zbierania plonów i przygotowań do zimy, a także polowań na dziką zwierzynę. Wreszcie zima przynosi zasłużony odpoczynek.
Tak i „żywot poczciwego człowieka” podlega podobnym prawom. Młodość to czas nauki, ale też beztroski, podróży po świecie, poznawania innych krajów i dworskich obyczajów. W wieku średnim ziemianin poświęca się przede wszystkim pracy w swoim majątku, zakłada rodzinę, uczestniczy w życiu politycznym, dba o chłopów i wychowanie swoich dzieci. Starość to czas założonego odpoczynku, refleksji nad życiem, dzielenia się wiedzą i mądrością.
Motyw Arkadii w „Żywocie człowieka poczciwego”
Arkadia – symbol raju, doskonałej harmonii i dobrobytu, ostoja szczęśliwości. Tutaj to wieś staje się Arkadią. Mikołaj Rej przekonuje, że postępując według zasad zapisanych w „Żywocie...”, człowiek jest w stanie doświadczyć pełni szczęścia. Receptą na doznanie arkadyjskiej pełni egzystencji jest życie poczciwe i pobożne, zachowanie umiaru we wszystkich doczesnych sprawach.
Motyw wsi w „Żywocie człowieka poczciwego”
„Żywot człowieka poczciwego” stanowi wielką pochwałę wsi i życia na wsi, które przynosi poczciwemu człowiekowi wiele radości. Rej jest piewcą natury i głosi pochwałę pracy na własnej ziemi. Życie na wsi podporządkowane jest porom roku i od nich jest zależne. Najpiękniejszą porą roku jest wiosna. Można wtedy obserwować, jak rozwija się życie i spędzić z rodziną wiele miłych chwil na łonie natury. Gospodarz odpowiedzialny jest również za swoje zwierzęta, którymi powinien dobrze się opiekować.
Życie na wsi daje człowiekowi poczciwemu szczęście, radość życia i energię. Wieś przedstawiona w „Żywocie człowieka poczciwego” jest sielankowa i spokojna.