KSIĘGI PIERWSZE ŻYWOTA CZŁOWIEKA POCZCIWEGO
KAPITULUM I
1. Powodem stworzenia świata była Boska chwała i cześć, którą wszyscy ludzie powinni Mu oddawać.
2. Człowiek został stworzony po to, by wszystkie stworzenia i rośliny miały swojego pana. Nie mógł tylko człowiek spożywać owoców z jednego drzewa, które Bóg nazwał drzewem żywota.
3. Adam dostał niewiastę, by mógł się rozmnażać i by nie musiał wieść życia samotnie.
4. Szatan zwiódł Adama i jego żonę z zazdrości, że zajmą oni miejsce w niebie po strąconych aniołach, do których należał i on sam (tak głosiły średniowieczne legendy biblijne).
5. Z woli Boga na ziemi są różnorodni ludzie zarówno z charakteru, jak i wyglądu. Każda rzecz i każda istota zostały stworzone z woli Boga raz na zawsze i to się nie odmieni, aż do skończenia świata.
6. Różność stanów posiadania została ustalona przez Boga.
7. Człowiek rodzi się w takim czasie, w jakim ustanowi to Bóg i rodzi się dobry lub zły, gdyż losy jego zostały już przypieczętowane.
8. Człowiek posiada cztery ciecze, wydzielane przez ograny wewnętrzne, stanowiące o jego usposobieniu. Gdyby człowieka opanowała tylko jedna z tych cieczy, zabiłaby go. Dlatego każdy posiada wszystkie cztery, tylko w różnych proporcjach. Dlatego są cztery podstawowe typy temperamentu:choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk.
KAPITULUM II
1. Bóg obdarowując człowieka rozumem dał mu możliwość wpływania na swoje losy. Może on bowiem rozróżniać dobre od złego.
2. Aby człowiekowi było łatwiej odróżniać dobre od złego i hamować złe cechy wynikające z jego temperamentu, Bóg dał mu swoje przykazania, którymi winien się on kierować w życiu.
3. Bóg upomina wszystkich złych, nawołuje do nawrócenia, chce On bowiem zbawienia wszystkich ludzi. Bóg nie stwarza ludzi złymi. Zła ich nie uczy. Uczy, jak nie ulegać złym skłonnościom. Podążając ścieżką Boga, człowiek uczy się odrzucać zło.
KAPITULUM III
1. Powinnościami rodziców jest rozeznać usposobienie dziecka i stosownie poprzez wychowanie wpływać na nie, korygując to, co złe. Jeśli dziećmi zajmuje się mamka, należy postarać się o taką, która będzie uczyła dobrych obyczajów i czuwała nad kształtowaniem charakteru dziecka.
2. Dziecko musi być karmione zgodnie ze swoim usposobieniem: choleryk i melancholik nie powinien dostawać potraw gorących, flegmatyk nie powinien jeść potraw zimnych i schłodzonych.
3. Dziecko nie powinno być zbytnio strojone. Nie powinno się go też nazbyt straszyć. Dzieciom nie powinno się pozwalać zbyt wiele mówić.
4. Najlepiej, jeżeli dziecko uczy się w domu pod okiem rodziców i preceptora (nauczyciela).
KAPITULUM IV
1. Najważniejszą nauką dla dziecka jest nauka o Bogu i Jego prawach.
2. Do nauki dla dziecka wybierać tylko te księgi, które są zgodne z nauką Boga.
3. Nie ulegać nowoczesnym poglądom arian, którzy wyparzają jestestwo Boga.
4. Człowiek nie jest w stanie pojąć Istoty Boskiej, która jest jednym bytem, lecz w trzech osobach (Ojciec-Syn-Duch Św.). Rej przeciwstawia tu swoje poglądy poglądom arian. Daje liczne przykłady z Biblii na istnienie Trójcy Świętej.
5. Bóg może okazać swój gniew, ale jest też dobrotliwym i miłosiernym Ojcem.
6. Człowiek powinien prosić Boga o pomoc, otoczenie siebie Jego mocą, zaspokojenie potrzeb doczesnych, przebaczenie złych uczynków (które człowiek powinien też wybaczyć innym ludziom).
7. Ponieważ Bóg jest tym samym co Syn i Duch Św., wszystko, co można powiedzieć Bogu, można też powiedzieć Synowi i Duchowi Św. Rej podkreśla, iż najważniejszą z nauk jest nauka Biblii. Dlatego dziecko powinno od małego czytać o pierwszych ludziach, by poznało dobrze Boga.
KAPITULUM V
1. Człowiek powinien kierować się w swoim postępowaniu rozumem i jeśli ma złe skłonności, to za pomocą swojego rozumu powinien je zwalczać.
2. Nie jest ważne, by młody człowiek uczył się gramatyki, logiki czy retoryki, bo w zwyczajnym (poczciwym) życiu do niczego się one nie zdadzą. Przydatniejsze będą nauki praktyczne uczące np. snycerstwa czy złotnictwa. Tymi oto naukami powinien zajmować się człowiek poczciwy.
3. Wszystko, czego się człowiek nauczy, musi umieć wykorzystać. Rej uważa, iż nic niewarte są wypowiedzi, które zawierają tak dobrane słówka, by wypatrzeć ich sens, czynić je niebezpośrednimi. Niczym też jest taka nauka, która człowiekowi pożytku nie przynosi, a jest jedynie samą wiedzą.
4. Człowiek poczciwy powinien dobrze wykorzystywać swój czas wolny. Młodzi powinni grać na instrumentach, rozmawiać o istotnych sprawach, haftować lub czytać. Kategorycznie zabronione jest lenistwo, opilstwo i nieróbstwo.
5. Rozmowy ze starszymi są bardzo pożyteczne dla rozwoju i kształcenia młodego człowieka. Do starszych należy zwracać się po radę. Sama nauka nie musi być trudna i mozolna, może ona sprawiać radość i młodemu, i starszemu. Rej gani rozmowy o niczym oraz rozmowy prowadzone przy wódce.
6. Ważne jest, by zapamiętywać informacje, które się usłyszy. Należy powtarzać je tak, by w pamięci zostały.
KAPITULUM VI
1. Gdy człowiek poczciwy podrośnie, może być dla niego przydatne, by pojechał zwiedzać obce kraje. Jednakże warto poradzić się tych, co w świecie bywają, dokąd się udać. Należy wybrać taki kraj, w którym nie ma opilstwa i panują dobre obyczaje. Tylko taka podróż może przynieść pożytek poczciwemu człowiekowi.
2. Gdy młody człowiek znajdzie się już za granicą, w odpowiednim towarzystwie, powinien on orientować się w obyczajach tego kraju, tak, aby móc zawsze z tubylcami porozmawiać o sprawach statecznych. Powinien także młody człowiek poznawać zagranicą nauki praktyczne, by mógł je zastosować już po powrocie do kraju.
3. Będąc za granicą, młody człowiek powinien kierować się rozumem i nigdy nie zapominać, iż Bóg stworzył go człowiekiem. Rej przestrzega uleganiu pokusom i złym towarzystwem.
4. Wadą młodych ludzi jest to, iż częściej kierują się swoim temperamentem i sercem niż rozumem. Rej przestrzega młodych przed takim postępowaniem. Nakazuje brać przykład z zacnych przodków i w swym postępowaniu kierować się cnotą.
5. Według Reja, z postawy młodego człowieka wyczytać można jego postępki. Gdy jego umysł jest stateczny i uczciwy, wówczas jego postawa będzie „jako u orła”. Natomiast, jeśli postępki jego są złe, wtedy młodzian „(...) piętą wierci, palce skubie, brodę muszcze (...)”.
KAPITULUM VII
1. Młody człowiek będąc za granicą powinien na wszystko uważać i wszystko, co widzi i słyszy, dobrze analizować i rozważać w swym rozumie, z kogo brać przykład.
2. Młody człowiek powinien dobierać sobie tak towarzystwo, aby jego obyczaje gasiły w nim złe strony „jego przyrodzenia”.
3. Jeśli młody człowiek dobrze się prowadzi, a w postępowaniu swoim kieruje się cnotą, wówczas każdy będzie zabiegał o jego względy i przyjaźń.
KAPITULUM VIII
1. Każdemu człowiekowi różne rzeczy są potrzebne do szczęścia. Jeśli się coś rozpoczyna, najpierw powinno się wybrać cel, do którego się dąży. Celów może być wiele, lecz nie są one wszystkie człowiekowi potrzebne. Zatem należy wybrać ten cel życiowy, który jest dla człowieka najważniejszy i najpotrzebniejszy. W swych wyborach należy kierować się roztropnością.
2. Najważniejsza w życiu człowieka jest cnota, jednak gdy zajdzie potrzeba, także i człowiek poczciwy ma obowiązek stanąć w obronie swojego kraju. Nie powinien on tego robić dla sławy, a jedynie dla ojczyzny.
3. Młodzi ludzi powinni przywieźć do domu z obcych krajów różne wiadomości i informacje, które usłyszeli bądź zobaczyli, by mogli je przekazać swoim bliskim. Powinni się też nauczyć zajęć, które pomogą im nie marnować czasu, lecz pożytecznie go wykorzystać.
4. Gdy młody człowiek wróci do domu, powinien w towarzystwie nie rozmawiać na nieistotne tematy, nie powinien też ulegać modzie, bo nie zyska szacunku. Swoich bliskich powinien pytać o sprawy Rzeczypospolitej i sprawy domowe, które wydarzyły się podczas jego nieobecności. Taka postawa zapewni mu powszechny szacunek i podziw.
KAPITULUM IX
1. Gdy młody człowiek wróci z zagranicy, powinien wybrać sobie zajęcie, ale i tutaj powinien postępować roztropnie, gdyż niezależnie od tego, co wybierze, będzie na niego czekać wiele pokus. Jeśli zdecyduje się na zajęcie we dworze musi pamiętać, iż tam „(...) jedni cię pociągną do miłości, drudzy do muzyki, drudzy cię pilnio będą namawiać, abyś z nimi pograł (...)”. Takich przypadków będzie zapewne wiele, toteż młody człowiek powinien strzec pilnie swoje „cnoty, prawdy, miary”.
2. Gdy młody człowiek zdecyduje się na stan rycerski, wówczas nauczy się gospodarności, oszczędności, cierpliwości, a także pracy wokół koni. Po zajęciach zaś licznych i ciężkich nauczy się jeść prosto, niewykwintnie.
3. Młody człowiek wystrzegać ma się jednak pokus, które mogą go zwabić w żołnierskim stanie – chodzi o sławę i opilstwo. Nie powinien natomiast stronić od takich zabaw w czasie wolnym jak: strzelanie z łuku, miotanie kamieniami, łowy czy przejażdżki konne.
4. Gdy młodzieniec wraca ze służby, powinien dawać przykład swojemu rodzeństwu. Winien być obowiązkowy, punktualny i opiekuńczy. Ważnym punktem wychowania jest dyscyplina. Nie wolno też marnować wolnego czasu.
KSIĘGI WTÓRE ŻYWOTA CZŁOWIEKA POCZCIWEGO
KAPITULUM I
1. Pierwszą powinnością człowieka poczciwego, gdy już do lat średnich dojdzie, jest zawarcie małżeństwa. Na małżonkę powinno się wybierać osobę pobożną , nadobną i pilną.
2. Nie powinno się brać żony, która będzie nierówna stanem. Równie źle, jeżeli się weźmie żonę z miłości, lecz nie wniesie ona żadnego posagu. Szczęścia nie przyniesie także małżeństwo zawarte wyłącznie dla posagu.
3. Powinnością człowieka poczciwego jest poszukanie sobie żony równej stanem. Zapewni to zgodę i szczęśliwe, spokojne życie. Błogosławieństwem stanu małżeńskiego mają być dzieci, które wnoszą wiele radości w życie poczciwego człowieka.
4. W stanie małżeńskim łatwiej jest znosić wszystkie przeciwności losu (choroby, niedostatek itp.). Najważniejsze jest, aby małżeństwo było zgodne, wtedy wszystko inne się ułoży.
5. Na żywot bezzakonny bardzo należy zważać, gdyż może on być cnotliwy, często jednak prowadzi do ulegania wszelkim pokusom tego świata, co Panu Bogu jest niemiłe.
6. Rej przestrzega przed prowadzeniem swawolnego życia.
7. Dobra żona jest darem Bożym, który należy szanować. Aby żona była przykładna i wierna, mąż musi jej dać dobry przykład i sam powinien unikać pokus.
KAPITULUM II
1. W razie potrzeby powinnością człowieka poczciwego jest stanąć zawsze w obronie kraju.
2. Człowiek poczciwy powinien znać obowiązujące prawo i interesować się sprawami kraju.
3. Jeśli człowiek poczciwy zostałby posłem, powinien się przede wszystkim kierować w swoim postępowaniu cnotą. Poseł powinien być „jak anioł boży”.
4. Rej podaje przykłady z życia filozofów, którzy kierowali się w życiu cnotą, jako wyznaczniki dla człowieka poczciwego: Dyjogenes wzgardził złotem, zaś Sokrates upominkami.
5. Jeśli jakiś poczciwy człowiek będzie musiał pracować w urzędzie przy ściąganiu podatków, wówczas powinien być niezwykle czujny, gdyż jego cnota będzie zagrożona. Powinien on być nieczuły na próby przekupstwa.
KAPITULUM III
1. Jeśli człowiek poczciwy piastuje urząd do spraw koronnych, powinien kierować się tylko i wyłącznie dobrem ogółu, zapominając o własnych interesach i wygodzie.
2. Ważne jest, by władca miał przymioty, gdyż wiele jest przykładów z historii, które pokazują, jak złe rządy władców doprowadzały do upadków państwa. Trudno też zmienić dekrety, gdyż królewskie dekrety są nieomylne, choć czasami sprowadzają na kraj nieszczęścia.
3. Jeśli ktoś zauważy, iż zwierzchnik jego jest małej wiary, powinien „(...) poczciwie a nadobnie go napomnieć”, powołując się przy tym na przykłady z Biblii.
4. Jeśli zwierzchnik jest niesprawiedliwy, człowiek poczciwy powinien go również napomnieć, gdyż niesprawiedliwość jest ciężkim grzechem, na co Rej podaje liczne przykłady z Pisma Św.
5. Przykłady niesprawiedliwości można odnaleźć nawet wśród pogańskich władców, jednak i wśród chrześcijańskich władców dość jest przykładów niesprawiedliwych dekretów. W Biblii jednak ten grzech jest surowo karany.
6. Jeśli zwierzchnik nie przestrzega prawa wobec poddanych, poczciwy człowiek powinien go nabożnie upomnieć wskazując na odpowiednie przykłady w Biblii.
7. Mądry władca przestrzega praw swoich poddanych, co zawsze skutkuje zaskarbieniem sobie ich miłości i oddania.
8. Każdy władca nie mając poparcia, oddania i miłości swoich poddanych, jest władcą słabym.
9. Pomyślne panowanie zapewnia władcy zaskarbienie sobie oddania swoich poddanych, którzy są „mocnymi murami władcy”.
10. Obowiązkiem człowieka poczciwego jest przestrzeganie władcy przed skutkami swawolnego życia.
11. Nawet wśród władców pogańskich można znaleźć przykłady takich władców, który wystrzegali się pokus, mając na względzie cnotę.
12. Jeśli władca jest pyszny, jego rada winna upomnieć go delikatnie, iż nie sam doszedł do władzy, a staraniem innych, którzy na chwalę kraju dobre rzeczy czynią.
13. Również łakomstwo jest grzechem, który często jest przywarą władców. Rada powinna władcę łakomego napomnieć i wskazać przykłady łakomstwa i jego skutków w historii.
14. Człowiek poczciwy powinien przestrzegać władcę przed pochlebcami, którzy dla korzyści własnych mu schlebiają.
15. W historii wiele jest przykładów pochlebców, którzy wiele złego władcom i krajom uczynili. Diogenes pytany, jakie zwierze jest najszkodliwsze na świecie, odpowiedział, że pochlebca.
16. Pochlebstwo jest dziwnym i pokrętnym rzemiosłem, a pochlebcy wymyślają przeróżne sposoby, które im pozwolą wkraść się w łaski swojego pana.
KAPITULUM IV
1. Powinnością szlachcica jest spokój i honor. Każdy człowiek poczciwy powinien kierować się swoim rozumem i umiejętnościami, jakie nabył w dzieciństwie i młodości. Tych umiejętności powinien używać w codziennym życiu. Ważną cechą każdego poczciwego szlachcica jest dobroć, gospodarność, pracowitość i sprawiedliwość. W osądach powinien się kierować prawością i mądrością, a sprawy do załatwienia nie powinny być odkładane na potem.
2. Poczciwy szlachcic powinien kierować się cnotą.
3. W historii wiele jest przykładów ludzi sławnych, którzy w swym postępowaniu kierowali się cnotą. O oznakach prawego szlachectwa Rej pisze: „ (…) Ale kto się ozdobi cnotą, pięknym na wszem umiarkowanym, poćciwymi postępki, nadobnymi a ozdobnymi sprawami, ten jest jako szczep pięknie uczepiony, który z siebie nadobne jagódki a wdzięczne owoce zawżdy podawać może”.
4. Jeśli ktoś jest szlachetny, powinien cały czas uważać, by nie urosła w nim pycha.
5. W Biblii liczne są przykłady gniewu Bożego z powodu pychy.
6. Poczciwy szlachcic powinien umieć u siebie zwalczyć pychę i pozostać przy tym skromnym, aczkolwiek wspaniałym człowiekiem.
KAPITULUM V
1. Najważniejszą cnotą człowieka poczciwego jest sprawiedliwość i w pierwszej kolejności powinien się on o nią troszczyć.
2. Ze sprawiedliwością należy się obchodzić jak ze „świętym klejnotem”.
3. Sprawiedliwy powinien wszystko rozsądzać we własnym sumieniu i pozostawać z nim w zgodzie.
4. Powinnością człowieka poczciwego jest hamowanie w sobie zazdrości.
KAPITULUM VI
1. Człowiek poczciwy powinien wystrzegać się łakomstwa. Winien on zachować umiar w jedzeniu, piciu, stroju czy pojeździe.
2. Rej przestrzega przed sprawianiem sobie zbyt wykwintnych i ozdobnych powozów „(...) z szkarłatnymi pomponami, z onymi pozłocistymi lewki (ozdobne jedwabne poduszki)”.
3. Drugą przyczyną łakomstwa jest spożywanie wyszukanych potraw.
4. Także i ludzie niższych stanów ulegają modzie w wymyślaniu wykwintnych potraw i ozdobnych sztućców, serwet itp.
5. Wykwintność i różnorodność potraw jest przyczyną wielu chorób i prowadzi do łakomstwa.
6. Dawniej, gdy nie było jeszcze tak wykwintnej kuchni i różnorodności przypraw, było mniej chorób i dolegliwości, a ludzie cieszyli się długim zdrowiem i życiem.
7. Trzecią przyczyną łakomstwa jest pijaństwo, od którego człowiek poczciwy powinien w szczególności stronić.
8. Pijaństwo prowadzi do wielu chorób. Pijąc, często do samego rana, zapominają, gdzie noc, a gdzie dzień. Śpią pod ławami, szafują swoim zdrowiem.
9. Pijąc człowiek marnuje cenny czas, czego nie przystoi robić człowiekowi poczciwemu.
KAPITULUM VII
1. Prowadząc swawolne życie, człowiek przestaje być wolny, a uzależnia się od jedzenia, picia itp.
2. Łakomstwo jest odwrotnością prawego i cnotliwego życia.
3. Łakomstwo zawsze było srodze karane przez Boga.
4. Jeśli przyrodzenie człowieka jest skłonne do łakomstwa, należy go ze wszech miar hamować.
6. Przezwyciężenie łakomstwa pozwoli człowiekowi starać się o poczciwy żywot, bojaźń Bożą i wieczny żywot.
8. Człowiek zniewolony łakomstwem nie jest człowiekiem wolnym.
10. Największym skarbem człowieka są rozum, cnota i bojaźń Boża. We wszystkich swoich działaniach powinien człowiek poczciwy utrzymać umiar.
KAPITULUM VIII
1. Bogactwo samo w sobie nie jest złe, jednak będąc bogatym należy wystrzegać się pychy.
2. Wraz z łakomstwem pojawił się pycha, która przejawia się także w budowaniu kosztownych miast i noszeniu wykwintnych strojów.
3. Każdą dobrą rzecz można obrócić w złą, a złą w dobrą. Ludzie pyszni ubierają się nieskromnie i źle się odnoszą do tych, którzy ubierają się skromnie.
4. Uleganie pokusom ciała niszczy cnotę i „pustoszy jej warsztat”.
5. Jeśli człowiek kieruje się w swoich działaniach rozumem, wówczas nic co robi, złe być nie może.
6. Ważne jest, by człowiek poczciwy nie ulegał emocjom i nie wdawał się w zwady.
7. Spędzając czas wolny, powinien poczciwy człowiek wystrzegać się „niepoczciwych słów” i płochych zabaw.
8. Postawy ludzkie są różnorodne:
(...) jeden zapłonie ze wstydu, a drugi z gniewu, jeden się śmieje z prawdziwej szczyrości, a drugi się śmieje, kiedy ma uderzyć ; jeden płacze z radości albo z wesela jakiego, a drugi, kiedy się rozgniewa (…).
9. Człowiek nie może pozbyć się wszystkich swoich przywar, bo żadne ciało nie jest na tyle mocne, jednak w swoim postępowaniu winno się zachować umiar i kierować się cnotą.
10. Człowiek nie jest w stanie panować nad pierwszymi swoimi odruchami (zgodzili się co do tego wszyscy filozofowie). Człowiek w pierwszej chwili, gdy coś się stanie i przestraszy się, i zdenerwuje, i zaśmieje, i zapłacze.
11. Człowiek powinien starać się hamować w sobie skłonności do gniewu itp. i ćwiczyć umiejętność zachowywania umiaru we wszystkim.
KAPITULUM IX
1. Obowiązkiem człowieka poczciwego jest hamowanie w sobie gniewu.
2. Niepohamowanie gniewu przynosi wiele szkód.
3. Gniew nie jest tym samym co rozgniewanie się.
4. Każdą rzecz człowiek jest w stanie pohamować rozumem. Gniew nie powinien być motorem zemsty.
5. Czasem i mądry człowiek musi się rozgniewać, lecz czynić winien to rozumnie i rozmyślne. Złą cechą gniewu jest upór.
6. Gniew mądrego człowieka jest potrzebny, gdyż:
(...) a tak potrzebny jest gniew poćciwego człowieka, aby roztropnym a pomiernym napomnieniem, a czasem też i poćciwym karaniem niszczył, zacierał a ku dobremu końcowi przywodził ty sprośne wszeteczeństwa ludzkie (…).
7. Jeśli człowiek mądry ukarze kogoś za jego przywary, jest dla niego niczym doktor uleczający chorobę.
8. Rozgniewać wolno się jedynie z poważnej przyczyny.
9. Gniew ma w sobie wszystkie śmiertelne grzechy.
KAPITULUM X
1. W gniewie nie wolno kierować się gwałtem, ale roztropnością umysłu.
2. Pierwszym lekarstwem na gniew jest odwołanie się do rozumu i rozważenie w nim wszystkiego.
3. Drugie lekarstwo na gniew to wystrzeganie się takiego towarzystwa, które mogłoby człowieka poczciwego rozgniewać.
4. Trzecim lekarstwem na gniew jest apelowanie z do rozumu. Gniew nie może być motorem karania. Gniew powinien być roztropny.
5. Czwartym lekarstwem na gniew jest sporządzanie rachunku sumienia, co się dobrego, a co złego uczyniło się w ciągu dnia. Jeśli człowiek poczciwy karze jakieś zachowania u innych, powinien też potrafić wystrzegać się ich u siebie.
KAPITULUM XI
1. Człowiek poczciwy powinien kierować się cnotą i świętą prawą:
(…) Bo gdzie prawda zawije gniazdo swe, już i sprawiedliwość, już i stałość, już i pomierność, już i roztropność, i insze wszytki cnoty nie lza, jeno się przy niej przysadzić muszą (…).
2. Prawda jest najlepszą ozdobą człowieka poczciwego i nawet jeśli ma on swoje wady, to prawda będzie ich „szlachetnym płaszczem”.
3. Roztropny człowiek powinien potrafić rozpoznać prawdę od fałszu. Szczególnie zaś powinien wystrzegać „farbowanych słówek”.
4. Roztropny człowiek powinien zawsze rozeznawać, „co pod pokrywką wre”, to znaczy, że niektórzy co innego mówią, a co innego myślą i dlatego każde słowo ludzkie powinno być równoważone.
5. Ozdobą człowieka poczciwego jest stała, szlachetna myśl.
6. Dobrze jest przygotować się do frasunku zawczasu, „(...) bo każdy człowiek, który w przygodach bywa, już się przygód mniej lęka (...)”.
7. Wspaniała myśl może wiele dobrego uczynić. Rej podaje przykłady wspaniałych myśli pojedynczych osób, które doprowadziły w historii do chwalebnych czynów pożytecznych dla całych społeczności.
9. Cechą dobrego umysłu powinna być rozwaga.
10. Myśl człowieka poczciwego powinna być stała, bo:
(...) bezpieczną myślą sobie stoi jako ono mocne drzewo (…) a zawżdy sobie z ochotną myślą czasów swych i poćciwego żywota swego a w wielkiej rozkoszy ustawicznie używać musi (…).
KAPITULUM XII
1. Poczciwemu człowiekowi, kierującemu się w życiu cnotą i prawdą, potrzebny jest prawy przyjaciel.
2. Postawy przyjaciół bywają różne. Czasem przyjaciel jest pochlebcą.
3. Inną postawą przyjaciela jest postawa symulanta.
4. Przyjaciel prawy jest „trzecią ręką” człowieka poczciwego. Prawdziwy przyjaciel jest prawy, szczery i cnotliwy.
5. Prawy przyjaciel będzie potrafił pohamować skłonności do pokus, ale nagana ta nie będzie nieprzyjemna dla człowieka poczciwego, bowiem będzie ona pochodzić z ust człowieka oddanego.
6. Aby dobrze rozważać słowa, człowiek poczciwy powinien się kierować w swych osądach rozumem i słuchem. Należy więc pilnie słuchać i rozważać wszystko, co się usłyszy.
7. Wystrzegać się należy złych doradców. Jeśli zaś ma się rozważnego przyjaciela, powinno się go o radę prosić i pilnie słuchać jego opinii.
8. W historii jest wiele przykładów miłości i pięknych przyjaźni, z których należy brać przykład.
KAPITULUM XIII
1. Człowiek poczciwy powinien też dobrze innym czynić. Rej wymienia kilka rodzajów dobrodziejstw: dobrodziejstwa wiadome i niewiadome, spójne, muszone, nienadziejne i trefunkowe.
2. Dobrodziejstwa można czynić zarówno ludziom, jak i zwierzętom. Są też dobrodziejstwa szkodliwe, np. jeśli zdrajca dostanie miecz.
3. Ważne są też dobrodziejstwa społeczne: życzyć dobrze drugiemu czy ratować go w biedzie są właśnie przykładami takich dobrodziejstw. Bardzo istotna jest życzliwość społeczna.
4. Swawola powinna być srogo karana.
5. Człowiek powinien wyświadczać dobrodziejstwa z ochotą. Mają one bowiem wtedy większą wagę, ponadto taka postawa „dobre serce czyni”.
6. Bywają też dobrodziejstwa, które dla jednych są pożyteczne, dla innych zaś szkodliwe. Dobra wola jest też dobrym uczynkiem.
7. Niektórzy wyświadczają innym dobrodziejstwa w nadziei na duże zyski materialne. Takich przykładów nie brak w historii. Najdłużej dobrodziejstwo pamiętają zwierzęta.
KAPITULUM XIV
1. Jeśli ktoś zrobił dla człowieka poczciwego coś dobrego, winien on długo o tym pamiętać.
2. Często o dobrych uczynkach i dobrodziejstwach ludzie krótko pamiętają.
3. Bywają dobrodziejstwa, za które raz ludzie dziękują, a raz są źli. Takim przykładem jest pożyczanie pieniędzy. Gdy się je pożycza ludzie dziękują, a gdy chce się zwrotu, ludzi za to łajają.
4. Dobrym jest ten, który zawsze innych przed krzywdą broni, i który wszystkim okazuje dobroć. Dobroć zawsze powraca do darczyńcy i sprawia, iż dobrze mu się dzieje.
KAPITULUM XV
1. Aby być dobrym człowiekiem, należy zawsze kierować się „poczciwą myślą”, można też słuchać muzyki.
2. Pędząc stateczny żywot nie należy „(...) unosić swej statecznej myśli ani w lewo ani w prawo”.
3. Człowiek poczciwy nie potrzebuje ani modnych ubiorów, ani wykwintnych strojów, ani też perfum.
4. Człowiek poczciwy ma pędzić „pomierne życie”, zarówno rozrzutność, jak i skąpstwo są takimi samymi przywarami i należy się ich wystrzegać.
KAPITULUM XVI
1. Rej krytykuje średniowieczną wiarę w zabobony związane ze zwierzętami. Uważa on, iż wszystkie zwierzęta gospodarskie zostały dane przez Boga po to, by służyć człowiekowi, a powinnością szlachcica, jest opieka nad nimi. Rano poczciwy człowiek powinien porozmawiać ze swoją żoną, rozdzielić pracę pomiędzy swoje dzieci oraz pouczyć je. Następnie powinien pozałatwiać wszystkie sprawy. Wieczorem też nie powinno zabraknąć w rodzinie rozmowy i nauki.
2. Wiosna to najpiękniejsza pora roku. To czas pierwszych prac w ogrodzie. Jest to też okazja, by spędzić wiele miłych chwil z rodziną na łonie natury. Rej wychwala zalety przydomowego ogródka, który jest wytworem pracy rąk ludzkich. Szlachcic powinien zachęcać do pracy chłopów, a za dobrą pracę odpowiednio wynagradzać. Domostwo zaś powinno zawsze lśnić czystością, gdyż jest ono zwierciadłem cnót ludzkich.
3. Wiosną należy ziemię należycie sprawić a następnie obsiać, a jeśli człowiek posiada na swoim terenie sadzawki, powinien je wiosną zarybić.
4. Należy wiosną wyczyścić ule, można też kupić zwierzęta gospodarskie.
5. Latem należy rozpocząć żniwa, nie zaniedbując innych swych powinności w gospodarstwie i obejściu.
6. Jesień to czas zbiorów owoców.
7. Rozpoczynają się wykopki. To też czas zbierania i suszenia grzybów.
8. Jesienią robi się też przetwory domowe i przygotowuje się zapasy na zimę.
9. Zimą odbywają się polowania na zwierzynę, która żyje w okolicznych lasach. Człowiek poczciwy może mieć darmo „o winko i mąsko i piwko”.
10. W mieście ludzie mają rozmaitość jedzenia. Dla człowieka poczciwego szczęściem jest, jeśli może on po pracy usiąść w ciepłej izbie i porozmawiać z przyjacielem.
KAPITULUM XVII
1. Kiedy już wszystkie sprawy będą załatwione, poczciwy człowiek może zażywać spokojnego żywota.
2. Dobrze i pożytecznie jest czytać w wolnym czasie.
3. Dobrą też rzeczą jest spędzanie czasu na przejażdżkach.
4. Mądry człowiek będzie pilnie rozważać wszystko, co robi, aby nie stać się niewolnikiem swojego ciała. Najlepszą i najbezpieczniejszą pociechą dla człowieka poczciwego jest myśl poczciwa, wspaniała i stateczna.
5. Chwała może być prawdziwa lub fałszywa. Fałszywą chwalą jest ta, z której wynika próżność. Chwałę prawdziwą cechuje zaś żywot spokojny i myśl bezpieczna.
TRZECIE KSIĘGI, KTÓRE W SOBIE ZAMYKAJĄ TRZECI WIEK CZŁOWIEKA POCZCIWEGO, TO JEST JUŻ STARSZYCH LAT JEGO, KTÓRE MU PRZYPADAJĄ OD ŚREDNICH LAT JEGO AŻ DO POWINNEGO DOKOŃCZENIA JEGO.
KAPITULUM I
1. Człowiek poczciwy ma teraz czas na przemyślenie swojej młodości i czasu średniego.
2. Przeciwieństwem cnoty jest fortuna.
3. Obrońcą człowieka poczciwego jest jego wymierny i spokojny żywot oraz skromność.
4. Niepewny będzie los człowieka i jego zdrowie, gdy podążać zechce za fortuną. Człowiek poczciwy kierować się powinien rozmysłem.
5. Rej daje liczne przykłady z Biblii i filozofii na starość. Starość jest stanem błogosławionym, miłym Bogu.
6. Jeśli ktoś pozwala swoim dzieciom na swawolenie, będzie ukarany przez Boga.
7. Człowiek poczciwy ma żyć w statecznej pomierności, co przynosi pożytek poczciwej starości.
8. Pomocą w żywocie poczciwym mają być wiara, nadzieja i łaska.
9. Jeśli człowiek miłuje bliźnich, to i oni go miłować będą. Pan okaże łaskę tym, którzy są wielkiej wiary. Szczepem wszelkich cnót jest wiara.
KAPITULUM II
1. Powinno się zachować umiar w jedzeniu i piciu i panować nad swoim ciałem.
2. Pociechą człowieka poczciwego jest Bóg.
3. U schyłku życia trzeba z dużą uwagą przypatrywać się swojemu domowi i swoim potrzebom.
4. Pokój jest dany i dobrym, i złym ludziom, bo źli, gdy swawolą i kradną, też mają pokój od świata.
5. Pokój od Pana jest dany tym, którzy prowadzili żywot poczciwy. Tym przypadną od Pana skarby wieczne.
KAPITULUM III
1. Jeśli ktoś żyje chrześcijańskim, poczciwym życiem, nie musi się lękać żadnej przygody ani doczesnej, ani wiecznej.
2. Człowiek powinien stronić od przygód i cielesnych uciech. Najbezpieczniejsze dla człowieka poczciwego jest jego stałe zawsze serce.
3. Człowiek poczciwy jest podobny Bogu w swoich działaniach i wszyscy go szanują i poważają. Człowiek, który przeżył swoje życie pomiernie i pobożnie, może spokojnie gotować się do drogi do Pana.
4. Nie należy lękać się swojej przeszłości, lecz na starość ozdabiać swoje życie dobrymi uczynkami w swoim statecznym życiu.
KAPITULUM IV
1. Człowiek poczciwy przygotowując się do śmierci powinien rozmyślać i nie skłaniać się w swoich przekonaniach ani na lewo, ani na prawo. Należy zawsze iść prostą drogą.
2. Prawą drogą chodzi bezpiecznie tylko ten, który jest szczery, cnotliwy i kieruje się w swoich zamysłach rozumem. Mądrość to umiejętność radowania się. Ta radość u schyłku życia jest bardzo ważna. Nie należy niczego żałować. Wartość dla człowieka ma przyjaźń.
3. Skarbów ziemskich należy używać skromnie i z umiarem.
4. Pan błogosławi tym, którzy są skromni, cisi i pomierni w swoich sprawach.
5. Jeśli w skromności i cichości będzie się znosić wszystkie ziemskie sprawy, znajdzie się pocieszenie w niebie.
6. Bóg nagrodzi też tych, którzy pragną sprawiedliwości.
7. Nie zapomni Bóg i o tych, którzy są miłosierni.
8. Pochyli się Bóg nad tymi, którzy mają czyste serce. Śmierć jest dopłynięciem do portu. Trzeba troszczyć się o duszę. Najlepiej spędzać czas w towarzystwie młodej, radosnej osoby.
9. Na boską nagrodę mogą też liczyć ci, którzy na ziemi pokój czynią.
10. Jeśli ktoś został uciśniony dla sprawiedliwości, może liczyć na boską łaskawość.
11. Zmysły człowieka są przychylne pięknu. Dobre i piękne myśli sprzyjają zachowaniu czystego serca.
12. Łatwiej wytrwać w pobożnych i poczciwych zwyczajach, gdy się je ćwiczyło przez całe swoje życie, od wczesnej młodości.
13. Bogactwa należy roztropnie używać. Wspaniały umysł jest dobry na wszystko. Krotochwile powinny być stateczne i poczciwe. Kolejny raz Rej wymienia cnotę jako nadrzędną wartość w życiu człowieka.
KAPITULUM V
1. Rozważny człowiek powinien mieć więcej mądrości niż samej tylko roztropności.
2. Uważać powinien człowiek stateczny, by nie dał się ponieść ani żadnej złej, ani dobrej rzeczy.
3. Cnota i bojaźń Boża muszą być najważniejsze.
4. Ponieważ Bóg wszystko widzi, powinno się być dla innych takim panem, jakiego by się samemu chciało mieć.
5. Nie powinno się być ani nazbyt miłosiernym, ani też nazbyt sprawiedliwym, gdyż nadmiar, wszystko jedno czego dotyczy, jest szkodliwy.
6. W każdej sprawie sprawdza się rozmysł.
KAPITULUM VI
1. We wszystkich przygodach, które są nieuniknione, należy zachować umiarkowanie i kierować się stateczną myślą.
2. Nie warto martwić się o to, co już nie wróci. Cieszyć się należy teraźniejszością.
3. Przyrodzeniem rządzić powinien umysł.
4. Nie należy wierzyć fortunie. Śmierć i przygoda przychodzą same, nie należy ich pożądać, bo to na nic się zda.
5. Nawet święci nie uchronili się przed przygodami.
6. Nie należy się zatem smucić z powodu przygód, bo przed nimi nie można się nijak uchronić.
7. Również w historii można znaleźć przykłady trosk z różnych powodów. Przykładem jest Antygon, który martwi się z powodu śmierci syna.
8. Podobne przykłady można znaleźć również w Biblii. Rej przytacza historię Judyta z Holofenem oraz Hestera, Aswerusa i Amana.
9. Przyrodzenie należy poskramiać. Wszystko na ziemi jest odmienne.
KAPITULUM VII
1. Człowiek jest podobny do aniołów. Jeśli będzie się on dobrze sprawował na ziemi, wówczas po śmierci „(...) przestąpi z tego żywota doczesnego, do żywota wiecznego”.
2. Człowiek może swoim złym postępowaniem skrócić sobie żywot.
3. Żywot skracają grzechy (chodzi o siedem grzechów głównych, które wymienia Rej).
4. Życie skrócić mogą też troski.
5. Najtrudniejszym rzemiosłem jest nauczyć się żyć dobrze. Potrzeba na to dużo ćwiczeń i nauki. Jeśli ktoś nauczy się dobrze żyć, nie musi już uczyć się dobrze umierać.
6. Ludzie powinni się radować tym, iż czas im szybko upływa, a nie martwić śmiercią.
7. Rzadko kto myśli o rzeczach przyszłych. Nie należy marnować chwil. Rozkoszą dla człowieka jest książka.
8. Ten, który traci czas marnując go, jest człowiekiem nieszczęśliwym.
9. Zadaniem poczciwego człowieka jest czynienie sobie dobrej sławy i dobrej pamięci o sobie.
KAPITULUM VIII
1. Ludzie boją się starości i śmierci, lecz:
(…) kto się roztropnie rozmyśli a wszystko sobie rozważy, tedy to snadnie sam u siebie znaleźć i rozeznać może, iż się to wszystko ku lepszemu końcowi obrócić i przygodzić może niżli tak, jako my sobie szacujemy (…).
2. Człowiek, który wiele potrafi, nie powinien lękać się starości. Może on bowiem służyć radą i pomocą innym.
3. Człowiek ma żyć na starość w spokoju, ma to być „(...) pokój od burdy, pokój od prawa, pokój od zbytków, pokój od innych niebezpieczności (…) ”.
4. Ludziom trudno pogodzić się ze starością , ponieważ nie mogą już oni korzystać z uroków życia, jak do tej pory. Człowiek poczciwy, jako człowiek wolny, ćwiczący się przez całe życie w umiarze, może teraz dobrze swoim wnukom służyć i tłumaczyć, „(...) co jest szkodliwego, a co przystoi komu wedle biegu świata tego (...)”.
KAPITULUM IX
1. Człowiek poczciwy powinien pogodzić się ze śmiercią i nie lękać się jej:
(…) Albowiem pomyśliwszy sobie, iż tak nas natura w tę niewolą zaprzęgła, a nikt się z tego wykupić, ani wyprosić, ani żadną mocą wybawić nie może, a o cóż się troskać? (…).
2. Człowiek poczciwy nie ma się lękać śmierci, bo taka jest kolej rzeczy. Lepiej jest też przed śmiercią odcierpieć na ziemi swoje grzechy, niż cierpieć za nie w życiu wiecznym.
3. Śmierci boi się tylko ten, kto używa świata. Człowiek poczciwy nie musi się jej lękać, gdyż jego duszy śmierć dotknąć nie może.
Wiele jest przykładów także i w pogaństwie na to, iż nie obawiano się śmierci w dawnych czasach.
5. Czarci dawali w nagrodę za skarby śmierć. Rej przytacza historię, w której Apollo obdarowuje swoich wyznawców śmiercią. Po śmierci zobaczyli oni, jakim wielkim błogosławieństwem był dla nich jego dar.
6. Dla bogaczy, nikczemników i łakomców śmierć jest czymś strasznym, jednak dla człowieka poczciwego powinna być krotochwilą. Stary powinien być w każdej chwili gotowy na śmierć.
7. Mądry człowiek winien rozmyślać o śmierci i z radością przygotowywać się na dzień, w którym stanie u stóp Pana.
KAPITULUM X
1. Powinnością starego człowieka jest śmierć. Człowiek ma jej oczekiwać, a w tym czasie być dobrym gospodarzem i dbać o swój dom.
2. Pociechą starego człowieka jest rozmyślanie o jego dobrym życiu i o tym, co dobrego uczynił.
3. Rozkosz dla starego powinna też płynąć z czytania.
4. Będąc starym nie obraża się już tak często Boga jak za młodu, toteż można oczekiwać za to łaski Pańskiej i jego błogosławieństwa.
5. Jeśli starego dopadnie jakaś choroba lub smutek, ma się kierować tymi prawami, które zostały mu podane w „Żywocie…”. Także przykłady z Pisma Św. pomogą mu w tych chwilach.
6. Bóg odpłaci każdemu według jego czynów.
7. Trudno umierać temu, którego życie polegało na gromadzeniu skarbów. Ten, który poświęcił swe życie na radosne czerpanie z wolności i przykładne życie rodzinne, nie musi się lękać, bo oto tak jak marynarz „(...) dopływa do wdzięcznego portu”.
8. Czasami rzeczy będące z początku złe, po jakimś czasie w dobre się odmieniają.
9. Ten, który jest stały, nie musi się niczego lękać. Nie powinno się dać zwieść, gdyż ona często odwraca się od człowieka. Swoje życie powinno się zawierzyć Bogu.
KRÓTKA PRZEMOWA DO TYCHŻE KSIĄG NALEŻĄCA, DO KRZEŚCIJAŃSKIEGO CZŁOWIEKA KAŻDEGO O PRZYPADKACH ROZLICZNYCH CZASÓW DZISIEJSZYCH
Rej poleca całą swoją ufność i nadzieję pokładać w Panu Bogu. Przedmowa zawiera też dedykację dla Stanisława Szafrańca. Rej pisze, iż w księgach swoich zawarł wszystkie powinności człowieka poczciwego, od jego dzieciństwa aż po późną starość. Poruszył także temat braku dbałości o porządek. Pisze też o tym, że wielu ludzi tylko narzeka. Poleca oddać cześć Bogu i królowi Zygmuntowi Augustowi. Dedykacja datowana jest na rok 1567.
PRZEMOWA KRÓTKA
Przemowa krótka zamykająca księgi składa się z ośmiu rozdziałów, w których Rej wylicza przywary ludzi i problemy Rzeczypospolitej, daje też wskazówki, jak zmienić stan rzeczy. Rej zauważa, iż we wszystkich stanach jest mało sprawiedliwości, ludzie stają się coraz bardziej chytrzy, a i złych postępków jest coraz więcej. Rej przedstawia też obszernie ówczesną sytuację polityczną Korony. Swoje tezy popiera licznymi przykładami z Pisma Świętego.