Geneza „Krótkiej rozprawy między trzema osobami”
Pełny tytuł utworu Reja brzmi: „Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem. Którzy i swe, i innych ludzi przygody wytaczają, a takoż i zbytki, i pożytki dzisiejszego świata”.
„Krótka rozprawa” powstała w 1543 roku. Rej wydał ją w Krakowie pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. Było to pierwsze wybitne dzieło Reja, w którym przedstawia on swoje polityczne poglądy. Traktat jest powiązany z programem ideowym postępowej szlachty, która żądała ograniczenia praw magnaterii, duchowieństwa i króla. Opowiadała się także za reformą sądownictwa, obrony i skarbu państwa.
Czas i miejsce akcji „Krótkiej rozprawy między trzema osobami”
Akcja rozgrywa się w czasach współczesnych Rejowi, a więc w XVI wieku. Świadczy o tym opisywana w rozprawie sytuacja polityczna i gospodarcza kraju. Ponadto „Krótka rozprawa” zawiera w sobie wartości bliskie postępowej szlachcie z czasów odrodzenia.
Rozmowa między panem, wójtem i plebanem toczy się jednego dnia. Prawdopodobnie zaczyna się po obiedzie. Wiadomo, że kończy się wieczorem, gdyż panowie udają się do domów na kolację.
Miejsce akcji nie jest określone. Nie wiadomo, gdzie spotkali się przedstawiciele trzech stanów, by toczyć swoją rozprawę.
„Krótka rozprawa między trzeba osobami” - interpretacja utworu
Głównym problemem poruszanym w utworze Reja jest położenie polskiego chłopa, zmuszonego przez system do pracy na rzecz pana i Kościoła, co wpędza go w nędzę. Chłop nie może się bronić, bo stoi najniżej w hierarchii społecznej.
Drugą kwestią jest niewłaściwa postawa duchowieństwa, która skupia się jedynie na gromadzeniu i pomnażaniu majątku Kościoła, natomiast zaniedbuje swoje obowiązki wobec parafian, z rzadka jedynie mówiąc o Bogu i zbawieniu duszy.
Kolejnym ważnym problemem jest stosunek szlachty do własnego państwa. Szlachta jest przekupna i chętnie wykorzystuje sprawowane przez siebie urzędy do załatwiania prywatnych spraw. Nie dba o dobro ojczyzny, lecz nad wszystko przedkłada własny interes. Żyjąc ponad stan, marnotrawi majątek swoich przodków.
Motyw wsi i chłopa w „Krótkiej rozprawie między trzema osobami”
W utworze zostało ukazane realne położenie chłopa, który jest wykorzystywane zarówno przez panów, jak i Kościół. Chłopa zmusza się do płacienia dziesięciny, pracy na rzecz Kościoła i dawania datków księżom, gdyż ci wykorzystują niewiedzę chłopa, straszą go na kazaniach, iż kolęda jest niezbędna, by człowiek mógł uzyskać zbawienie.
Również pan nie ma oporów przed wykorzystywaniem swoich poddanych i zmusza ich do ciężkiej pracy. Chłop stanowi narzędzie w rękach dwóch warstw społecznych: duchowieństwa i szlachty. Jego położenie jest beznadziejne, gdyż jego pozycja społeczna jest niska, toteż nie może on zrobić nic, żeby realnie odmienić swój los.