„Podług księgi”
Pod więzienną bramę zajechał po południu wóz z kapustą. Nikt nie zareagował na wołanie parobka z prośbą o otworzenie bramy. Woźnica zszedł z wozu i walił pięściami w zamknięte drzwi tak długo, nim je ktoś otworzył.
Na dziedzińcu panowało zamieszanie, więc parobek mógł wjechać tylko połową wozu. Porozrzucane skrzynie po kartoflach uniemożliwiały wjazd. Jak co dzień, więźniowie odbywali przymusowy spacer.
Po wyglądzie wielu więźniów można było domyślić się, ile czasu spędzili za kratkami, mimo że wszyscy ubrani byli w siwe kapoty i czapki. Odróżniano ich po chodzie. „Jednoroczni” mieli śniadą cerę, sztywną szyję. „Drugoroczni” z kolei żółtą i zwiędłą cerę, nieco zgięte plecy. Cała reszta była bardzo podobna, gdyż posiadała te same ruchy, ale również ziemistą cerę. Zgromadzeni na spacerniaku więźniowie obserwowali wóz stojący w bramie i zachwycali się urokami młodej dziewczyny z żółtym warkoczem, w perlakowym stroju. Obok dziewczyny stała kucharka Janowa.
Od wszystkich odróżniał się młody więzień, który siedział w więzieniu już pięć lat, a był dość wyprostowany. Wszyscy nazywali go Cyganem. W chwili, gdy inni podziwiali uroki dziewczyny, patrzyli na wóz stojący w bramie, on oceniał szansę ucieczki. Szanse zwiększyły się, gdy pod bramę podjechał drugi wóz z kapustą.
Cygan niepostrzeżenie uciekł. Tylko Janowa stwierdziła, że właśnie coś siwego mignęło jej przed oczyma, dlatego więźniowie rozejrzeli się po sobie, czy któregoś nie brakuje. Okazało się, że nie ma Cygana.
Kucharka stwierdziła, że to na pewno był Cygan. Rozpoczęto poszukiwania. Inni więźniowie trafili z powrotem na więzienne korytarze. Strażnicy dostrzegli, że blisko bramy Cygan porzucił siwy kubrak i czapkę. Wiedzieli, w którą stronę uciekł, więc strażnik Filip puścił się w pogoń za zbiegiem.
Zmęczony Cygan w końcu musiał się zatrzymać. Strażnik rzucił aresztanta na ziemię, a reszta goniących solidnie go pobiła. Następnie zaprowadzono go do więzienia. Ocknął się w ciemnym karcerze dopiero wówczas, gdy polano go kubłami zimnej wody. Zaprowadzono Cygana do nadzorcy, ale uciekinier był tak słaby, że ciągle mdlał. Delegacja kilku więźniów, z przywódcą Wiewiórą na czele, poprosiła nadzorcę z pocałowaniem ręki o pozwolenie na osądzenia Cygana za próbę ucieczki. Zbieg wiedział, co go czeka.
Współwięźniowie tak go zbili, że stracił przytomność. Pluł krwią i miał gorączkę. Nie wyglądał najlepiej. Zmarł dwa tygodnie później. Pomocnik nadzorcy spisał raport, według którego Cygan zmarł na febrę lub gorączkę. Po wydaniu raportu spytał nadzorcy, kiedy miał się skończyć wyrok więźnia. Po odnalezieniu właściwych ksiąg stwierdził, że zmarłemu przysługiwała wolność na dwa tygodnie przed ucieczką. Wieść szybko rozeszła się po więzieniu. Aresztanci codziennie przychodzili do kierownica i domagali się, by sprawdzić, czy „podług księgi” nie skończył im się już wyrok. Kierownik załamany sytuacją udostępnił im księgi.
Nadzorca wywnioskował, że musi to być zemsta Cygana zza grobu: „O biedny Cyganie! To była twoja pomsta”.
„Jeszcze jeden numer”
Narratorka (Maria Konopnicka) noweli zostaje oprowadzona przez nadzorcę po więzieniu. Została zaprowadzona do biblioteki, gdzie znajdowały się książki, których więźniowie nie mogli czytać, by ich nie zniszczyć. W końcu „wielmożny” – określenie więźniów – zaprowadził gościa do cel, w których przebywały kobiety. Aresztantki całowały nadzorcę po rękach i nogach, co „wielmożny” wyjaśnił wdzięcznością więźniarek za ojcowską opiekę i przyzwolenie na takie luksusy jak tapczany, piece czy okna, a także możliwość haftowania lub szydełkowania.
