31 października 1517 roku Marcin Luter na drzwiach kościoła w Wittenberdze wywiesił 95 tez krytykujących postępowanie duchowieństwa w Niemczech, a zwłaszcza sprzedawania odpustów. Jego wystąpienie spowodowało jeszcze większe ruchy przeciwko kościołowi. Sam Luter zyskał wtedy wielu zwolenników ze wszystkich warstw społecznych.
Tezy Marcina zostały potępione przez papieża. Wtedy Luter wystąpił i paląc pismo papieskie jednocześnie ogłosił, że niepotrzebny jest papież, zakonnicy, biskupi czy same klasztory. Tym wystąpieniem Luter zapoczątkował w Niemczech ruch przeciwko kościołowi i duchowieństwu.
Doprowadziło to również do ekskomuniki Marcina Lutra oraz wygnania go z Cesarstwa. Został porwany i ukryty przez swojego protektora Fryderyka Saskiego w Wartburgu. W 1520 roku – jeszcze przed ekskomuniką, napisał cztery dzieła, które utworzyły filar pod nową religię reformatorską.
Wystąpienie Marcina Lutra – skutki
Wystąpienie Lutra doprowadziło do walk wewnętrznych. W 1529 roku sejm starał się przewrócić edyktowi wormackiemu moc, przeciwstawiło się temu 6 książąt oraz 14 miast. Wnieśli oni protest – stąd też pochodzi nazwa protestanci. Od 1531 roku zaczęła się wojna między luterańskim związkiem szmalkaldzkim – wspieranym przez Francję, a wojskami i sprzymierzeńcami Karola V.
Szybko protestantyzm rozprzestrzenił się poza granice Niemiec. W 1523 roku Farel założył pierwszy kościół protestancki w Paryżu. W bardzo szybkim tempie protestantyzm rozprzestrzenił się w Skandynawii. Ruchy religijne rozpoczęły się w Niderlandach.
Od Rzymu oderwała się Szwajcaria: Zurych (na wezwanie Zwingliego) w 1523 roku, w kolejnym roku Sankt Gallen, w 1528 roku Berno, rok później Bazylea, w 1530 – Nauchatel i pod naciskiem Farela w 1525 roku Genewa.
W 1534 roku został ekskomunikowany Henryk VIII, który pod namową Tomasza Cormwella zerwał z Rzymem – wydany akt supermacji. Nauki Lutra były popularne również w Sewilli, Valladoild, Neapolu oraz Ferrarze. Również w Czechach, na Morawach, Węgrzech i w Siedmiorodzie. W 1555 roku luteranizm znalazł poparcie w Austrii (Dolnej i Górnej), Wielkopolce, Krainie, na Litwie, w Karyntii i Styrii.
Kolejną nauką reformatorską był kalwinizm, który pojawił się w momencie, gdy luteranizm tracił swoją siłę.