PANSTWA EUROPY POŁUDNIOWEJ – ICH TERYTORIUM I LUDNOŚĆ
Europa Południowa skupia przede wszystkim państwa położone nad Morzem Śródziemnym.
Obszary te były zamieszkiwane przez człowieka i eksploatowane (a ich przyroda przekształcana) od czasów przedhistorycznych. W Starożytności wchodziły one w skład Cesarstwa Rzymskiego. To tutaj także rozwijało się chrześcijaństwo w pierwszych wiekach swojego istnienia. W kolejnych wiekach doszło do podziału cywilizacji śródziemnomorskiej – część południowa i wschodnia (głównie Azja Zachodnia i Afryka Północna) stały się krajami islamskimi,
zaś południowa Europa podzieliła się na część bałkańską – związaną z greckim Cesarstwem Bizantyńskim (a od XVI do XIX wieku znajdująca się pod władzą muzułmańskich Turków Osmańskich)
i część łacińską, związaną z chrześcijaństwem zachodnim.
Dwa spośród państw Europy Południowej należą do największych i najbardziej ludnych państw europejskich. Są to:
- Hiszpania (powierzchnia prawie 506 tys. km2 – 4. w Europie uwzględniając Federację Rosyjską, liczba ludności ok. 46,5 mln – 6. w Europie uwzględniając Federację Rosyjską)
- Włochy (powierzchnia >301,3 tys. km2 – 10. w Europie uwzględniając Federację Rosyjską, liczba ludności prawie 60,5 mln mieszkańców – 5. w Europie uwzględniając Federację Rosyjską).
Dużo mniejszymi państwami są:
- Grecja (prawie 132 tys. km2 i ponad 11,3 mln mieszkańców),
- Portugalia (około 92 tys. km2 i ponad 10,5 mln mieszkańców, jako jedyne nie leży nad Morzem Śródziemnym a nad Atlantykiem),
- Chorwacja (ponad 56,5 tys. km2 i ponad 4,4 mln mieszkańców),
- Albania (około 28,7 tys. km2 i około 3,2 mln mieszkańców)
i Czarnogóra (ponad 13,8 tys. km2 i 633 tys. mieszkańców).
Grecja, Albania i Chorwacja (oraz Macedonia, Kosowo, Bośnia i Hercegowina, Serbia i Bułgaria) są też określane jako państwa bałkańskie.
Do niewielkich państw należą:
- Malta (ok. 316 km2 i 413 tys. mieszkańców),
- San Marino (ok. 61 km2 i 32 tys. mieszkańców)
i Monako (ok. 2 km2 i 35 tys. mieszkańców) oraz Watykan (państwo o nieporównywalnie większym znaczeniu niż wskazuje jego powierzchnia - centrum duchowe i administracyjne kościoła katolickiego).
Nad Morzem Śródziemnym leży też południowa Francja z wyspą Korsyką (zaliczana jednak do Europy Zachodniej). Dostęp do Morza Adriatyckiego (odnoga Morza Śródziemnego) ma też Słowenia (zaliczana też do krajów Europy Środkowej i krajów alpejskich).
Udział osób starszych (w wieku >64 lata) w strukturze wiekowej ludności tych krajów jest większy niż w przypadku Polski (13,6% mieszkańców) – od 17,1% w Hiszpanii do 20,3% we Włoszech.
Przyrost naturalny jest ujemny we Włoszech, Portugalii (-0,4‰) i w Chorwacji (-2,0‰), wyraźnie dodatni w Hiszpanii (+2,3‰).
W większości tych krajów średnia oczekiwana długość życia jest większa ni ż w naszym kraju (zwłaszcza w odniesieniu do mężczyzn – średnio o 7 lat, jest to efekt zdrowszej diety i lepszej opieki zdrowotnej).
Ludność miejska ma największy udział w ogóle mieszkańców w Hiszpanii (77,4%), w pozostałych krajach południowej Europy jej udział jest znacznie mniejszy – podobny jak w Polsce, a nawet jeszcze niższy (57,7% w Chorwacji). Rozwinęły się tam duże metropolie miejskie: Madryt (>5,7 mln mieszkańców w aglomeracji miejskiej) i Barcelona (>3,75 mln mieszkańców w aglomeracji miejskiej) w Hiszpanii oraz Rzym (prawie 4,2 mln mieszkańców w aglomeracji miejskiej), Mediolan (około 3,15 mln mieszkańców), Neapol (ponad 3 mln mieszkańców) oraz Turyn (ponad 2,3 mln mieszkańców w zespole miejskim) we Włoszech. Dużymi metropoliami są też greckie Ateny (prawie 3,2 mln mieszkańców w zespole miejskim – niemal 30% mieszkańców kraju) i portugalska Lizbona.
W państwach Europy Południowej leżących na zachód od Morza Adriatyckiego ludność posługuje się językami indoeuropejskimi z grupy romańskich: portugalskim, hiszpańskim (kastylijskim), galicyjskim (północno-zachodnia Hiszpania), katalońskim, włoskim i sardyńskim. Wyjątkiem są mieszkający na pograniczu francusko-hiszpańskim Baskowie posługujący się językiem nieindoeuropejskim i Maltańczycy mówiący językiem pokrewnym językowi arabskiemu. Na północnych Bałkanach przeważają narody posługujące się językami słowiańskimi, na południu zaś indoeuropejscy Albańczycy (używający ostatniego z wymarłych języków iliryjskich) i Grecy.
Kraje Europy Południowej są celem nielegalnych imigrantów przybywających z Afryki i Azji przez Morze Śródziemne i Turcję. Np. we Włoszech ich liczbę w jednym tylko 2005 roku szacowano na 1 mln.
Począwszy od Chorwacji w kierunku zachodnim dominującym wyznaniem jest rzymski katolicyzm, zaś na Bałkanach południowych (Czarnogóra i zwłaszcza Grecja) wschodnie prawosławie. W Albanii przeważają Muzułmanie – ok. 2/3 mieszkańców (chociaż liczni są też katolicy i prawosławni). Wzrasta jednak liczba ateistów, agnostyków i osób bezwyznaniowych (np. w Hiszpanii ponad 22% w 2009 roku).
STRUKTURA TERYTORIALNA PAŃSTWA I STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
Większość państw Europy Południowej jest obecnie członkami Unii Europejskiej. Włochy były założycielem (w 1957 roku) Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, poprzednika UE. W roku 1981 do EWG przystąpiła Grecja, w roku 1986 Hiszpania i Portugalia, w roku 2004 do UE przystąpiła Malta (do roku 1963 była kolonia brytyjską), a w roku 2012 Chorwacja. Poza Unią Europejską pozostają jeszcze pozostałe państwa zachodnich Bałkanów, ale do członkowstwa w niej aspirują.
Hiszpania i Portugalia mają do dnia dzisiejszego posiadłości pozaeuropejskie
- Portugalia: wulkaniczną wyspę Maderę u wybrzeży Afryki i również wulkaniczny archipelag Azory na środkowym Atlantyku (prowincje autonomiczne należące do UE),
- Hiszpania: wulkaniczne Wyspy Kanaryjskie u wybrzeży Afryki (prowincja Hiszpanii), 2 miasta autonomiczne na północnym wybrzeżu Maroka – Ceuta i Melilla (oraz kilka wysepek i 1 półwysep u wybrzeży Maroka).
Hiszpania i Portugalia jako metropolie dawnych imperiów kolonialnych utrzymują bliskie kontakty kulturalne z państwami, w których językiem urzędowym jest język portugalski (gł. Brazylia, ale też np. Angola w Afryce) oraz język hiszpański (większość państw Ameryki Łacińskiej, razem z Hiszpania skupione są w Iberoamerykańskiej Wspólnocie Narodów).
Wśród państw Europy Południowej wyróżnia się Hiszpania. W rezultacie pokojowej zmiany systemu rządów z dyktatury stworzonej po wojnie domowej przez generała Franco do demokratycznej monarchii konstytucyjnej podzielono Hiszpanię na 17 wspólnot autonomicznych, mających duży zakres samorządu zwłaszcza w zakresie oświaty, podatków i in. Prowincje autonomiczne istnieją w obrębie: Portugalii (Azoty i Madera) oraz Włoch (5, m.in. niemieckojęzyczna prowincja Bolzano/Tyrol Południowy). W Grecji autonomię ma republika mnichów na Płw. Athos.
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Państwa Europy Południowej mają dobrze wykształconą linię brzegową. Leżą one nad Morzem Śródziemnym oraz jego odnogami: Morzem Liguryjskim, Morzem Tyrreńskim, Morzem Jońskim, Morzem Adriatyckim, Morzem Kreteńskim i Morzem Egejskim oraz nad Atlantykiem (Portugalia i północno-zachodnia Hiszpania).
Morze Śródziemne (inaczej niż nasz Bałtyk) nie jest morze szefowym – osiąga głębokość ponad 5 tys. m na Morzu Jońskim. Jest też bardziej słone (zasolenie 33-39‰) i cieplejsze (temperatura wody latem osiąga nawet 30°C).
W morze wcinają się duże półwyspy: Płw. Iberyjski (na nim znajduje się Hiszpania i Portugalia) na zachodzie, Płw. Apeniński w centralnej części Morza Śródziemnego (położone na nim są Włochy) i Płw. Bałkański w części wschodniej regionu. W jego obrębie (w Grecji) można wyróżnić mniejsze półwyspy: Chalcydycki i Peloponeski.
Ma wymienionych morzach zlokalizowanych jest też wiele wysp. Największe z nich to: włoskie Sycylia (25,7 tys. km2) i Sardynia (ok. 24 tys.km2) oraz francuska Korsyka (prawie 8,7 tys. km2). W zachodniej części Morza Śródziemnego położone są też mniejsze wyspy, m.in.: hiszpańskie Baleary (największe – Majorka, Minorka i Ibiza), Malta, Elba i wulkaniczne Wyspy Liparyjskie.
We wschodniej (greckiej) części basenu Morza Śródziemnego położone są liczne mniejsze wyspy i archipelagi wysp. Do największych należą: Kreta (>8,3 tys. km2) i Eubea. U zachodnich wybrzeży Grecji lezą Wyspy Jońskie, a na Morzu Egejskim – Cyklady (Andros, Melos, Naksos i inne), Dodekanez (w tym największa wyspa – Rodos) oraz Sporady Północne (m.in. Skiros). Blisko wybrzeży tureckich leżą duże greckie wyspy: Lesbos, Chios, Samos i Samotraka.
U wschodnich wybrzeży Morza Adriatyckiego leżą liczne podłużne, równolegle do brzegu, skaliste wyspy (m.in. Hvar, Pag, Brač), tworzące wybrzeże typu dalmatyńskiego (kanałowe).
Europa Południowa jest regionem górzystym. Większość pasm górskich to młode pasma sfałdowane w orogenezie alpejskiej (poza paleozoiczną centralną i zachodnia częścią Płw. Iberyjskiego). Te młode góry to: Pireneje i Góry Betyckie (Mulhacen – 3 478 m n.p.m.) na północnym i południowym krańcu Płw. Iberyjskiego, Apeniny (Corno Grande – 2 912 m n.p.m.) na Płw. Apenińskim, łańcuch Gór Dynarskich na wschodnim wybrzeżu Morza Adriatyckiego (do 2 694 m n.p.m. w Górach Północnoalbańskich) oraz mniejsze, chociaż wysokie pasma i masywy górskie Grecji (Pindos – 2 637 m n.p.m., Olimp – 2 917 m n.p.m., czy Tajgetos – 2 404 m n.p.m.).
Starsze pasma górskie Płw. Iberyjskiego to m.in.: Góry Kantabryjskie, Góry Iberyjskie, Góry Kastylijskie/Kordyliera Centralna i Sierra Morena w Hiszpanii i Serra de Estrela w Portugalii. Dużą część półwyspu zajmuje wyżynna Meseta Iberyjska.
Nizin w Południowej Europie jest niewiele – ciągną się często wzdłuż wybrzeży (chociaż niektóre wybrzeża – np. Riwiera Liguryjska i wybrzeże Kalabrii są górzyste) oraz w dolinach rzek (m.in. Nizina Andaluzyjska w Hiszpanii, Nizina Padańska we Włoszech, czy Nizina Tracka w Grecji).
Powszechnie występują tam zjawiska krasowe. Jest to też obszar aktywny sejsmicznie, w południowych Włoszech rejestruje się też aktywność wulkaniczną (aktywne Etna, Stromboli, drzemiący Wezuwiusz).
Klimat jest przeważnie podzwrotnikowy: morski w Portugalii i północnej Hiszpanii, śródziemnomorski (okresowo suchy) w dużej części regionu. Latem przeważa słoneczna (bezdeszczowa pogoda). Często występują wtedy. W Grecji, na Sycylii i w Hiszpanii często przekraczają 40°C. Zima jest zwykle deszczowa. Zdarza się, że temperatura powietrza spada poniżej 0°C i występują opady śniegu. Roczne sumy opadów zmieniają od <500 mm w południowej i centralnej Hiszpanii, na Sycylii i niektórych wyspach greckich, do ponad 2000 mm w górach. Poważnym zagrożeniem towarzyszącym upałom są pożary lasów i zarośli.
Rzeki (poza Płw. Iberyjskim) z reguły nie są długie. Do dużych rzek tego półwyspu tam płynących należy: Tag (o długości 1 008 km), Ebro, Gwadiana, Duero i Gwadalkiwir. Najdłuższą rzeką Włoch jest Pad (652 km długości); inne to m.in. Tyber i Arno. Rzeki Grecji są jeszcze krótsze (np. przepływający przez grecką Macedonię Aliakmon ma prawie 300 km długości).
Jezior nie jest tam dużo. Są pochodzenia polodowcowego (Como, Garda, Lago Maggiore w Alpach na pograniczu włosko-szwajcarskim), tektonicznego (Jez. Ochrydzkie, Jez. Prespa na granicy Macedonii i Albanii, Jezioro Trazymeńskie we Włoszech), wulkanicznego (Jezioro Bolsena we Włoszech), krasowego (Jeziora Plitwickie w Chorwacji) lub deltowego (o charakterze słonawych lagun przybrzeżnych – np. Valli di Commacchio w delcie Padu.
Roślinność naturalna to lasy: dębowe (np. z dębem korkowym, pospolite w Portugalii), kasztanowcowe, na wybrzeżach sosnowe (z sosna śródziemnomorską - pinią), w górach bukowe. Człowiek spowodował, ze w wielu miejscach dominują twardolistne zarośla typu makia lub frygana (z rozmarynem, wawrzynem, oleandrami). Charakterystyczne typy gleb występujace w klimacie śródziemnomorskim to gleby cynamonowe i terra rosa.
GOSPODARKA
W roku 2009 Hiszpania i Włochy znalazły się wśród 5 najchętniej odwiedzanych krajów świata oraz wśród 5 krajów, które uzyskują z turystyki największe dochody (>53 mln USD w Hiszpanii i >40 mld USD we Włoszech). Udział turystyki w wytwarzaniu PKB wynosił w 2008 roku: 10% we Włoszech, 16% w Portugalii, 17% w Grecji i Hiszpanii, 23% na Malcie, 25,5% w Chorwacji.
Główne atrakcje turystyczne Europy Południowej wiążą się z możliwością uprawiania nadmorskiej turystyki wypoczynkowej w sezonie letnim (m.in. Estoril w Portugalii, Costa Brava i Costa del Sol, Ibiza w Hiszpanii, Riwiera Liguryjska i Riwiera Amalfitańska we Włoszech, czy Riwiera Olimpijska i Iraklion na Krecie w Grecji) oraz turystyki żeglarskiej i turystyki nurkowej.
Region ten przyciąga też miłośników architektury i sztuki. Turystów przyciągają tu starożytne ruiny (np. Akropol ateński, czy Forum Romanum i Koloseum w Rzymie) oraz liczne zamki, pałace, świątynie i galerie sztuki (skupiska m.in. w Dubrowniku, Wenecji, Rzymie, Florencji, Barcelonie i Madrycie).
Sprzyjające warunki naturalne powodują, że kraje Europy Południowej należą do ważnych producentów rolniczych w Europie oraz stanowią ważny region turystyczny.
Kraje Europy Południowej (Włochy, Hiszpania i Grecja) są najważniejszymi na świecie producentami oliwek i oliwy z oliwek. Hiszpania i Włochy są największymi w Europie producentami pomidorów. Hiszpanie specjalizują się w dostarczaniu świeżych warzyw na rynki europejskie. Kraje te są też dużymi producentami owoców – Włochy jabłek, gruszek winogron i truskawek, Hiszpania pomarańczy, winogron i truskawek. Należą też do największych producentów wina na świecie.
W produkcji zwierzęcej duże znaczenie ma hodowla owiec, kóz i świń oraz produkcja sera (grecka feta, włoska mozarella).
Tradycyjnie duże znaczenie ma też rybołówstwo (połowy tuńczyków, sardynek, ośmiornic, gąbek, korali).
Sprzedaż żywności i produktów jej przetwórstwa za granicę przynosi ponad 22% wpływów eksportowych Grecji, ponad 14% wpływów eksportowych Hiszpanii, 10% wpływów z eksportu Portugalii i 7% wpływów eksportowych Włoch.
Włochy i Hiszpania są też ważnymi krajami przemysłowymi Europy. We Włoszech i Hiszpanii rozwija się przemysł samochodowy (Fiat, Ferrari, Seat), przemysł hutniczy, przemysł stoczniowy oraz przemysł włókienniczy i odzieżowy (Mediolan jest jednym ze światowych centrów mody). Włochy są też znane z produkcji sprzętu AGD oraz elektroniki (koncern Olivetti), przemysłu szklarskiego i oponiarskiego (koncern Pirelli) oraz mają dobrą markę w projektowaniu wzorów przemysłowych - designingu.
Hiszpania należy też do tych krajów świata, w których najlepiej rozwija się energetyka słoneczna.
Włochy znajdują się na 9. miejscu na świecie, a Hiszpania na 13. miejscu na świecie pod względem wielkości PKB.
Ostatni kryzys finansowy uderzył szczególnie boleśnie właśnie kraje Europy Południowej. Ich główne problemy to:
- wysoki poziom całkowitego zadłużenia państw względem wartości PKB (118% wartości PKB we Włoszech i 140% w Grecji),
- wysoka stopa bezrobocia (20% w Hiszpanii), zwłaszcza wśród osób młodych (41% w Hiszpanii, 33% w Grecji, 31% w Chorwacji, 28% we Włoszech, 22% w Portugalii) skutkujący emigracją zarobkowa
oraz spadek wartości PKB (największy i najdłuższy w Grecji).