Środowisko przyrodnicze Europy

Europa ma bardzo urozmaiconą linię brzegową, jej długość (bez wysp) wynosi ok. 38 tys. km. Półwyspy i wyspy zajmują prawie 1/3 powierzchni Europy.

Pod względem ukształtowania pionowego jest Europa zdecydowanie nizinną częścią świata. Prawie ¾ jej powierzchni położone jest poniżej 300 m n.p.m., a tylko 6% jej obszaru położone jest na wysokości powyżej 1000 m n.p.m.
Najwyższym punktem Europy jest szczyt Mont Blanc w Alpach Graickich o wysokości 4 810 m n.p.m. Najniższy punkt położony jest na brzegu Morza Kaspijskiego (właściwie jeziora) na Nizinie Nadkaspijskiej w Rosji i Kazachstanie. Zlokalizowany jest on na wysokości 28 m p.p.m.

Niziny ciągną się w Europie od atlantyckich wybrzeży Francji (Nizina Francuska), przez Belgię, Holandię i Niemcy po Polskę (Niż Środkowoeuropejski). Dalej na wschód pas nizin rozszerza się rozciągając się od Morza Arktycznego na północy po Morze Czarne na południu (Nizina Wschodnioeuropejska). Poza tym nizinna jest południowa i wschodnia Anglia (Nizina Angielska), wiele wybrzeży Europy oraz obniżenia śródgórskie w Europie Południowej (Nizina Padańska we Włoszech, Nizina Panońska/Wielka Nizina Węgierska, Nizina Rumuńska i Nizina Naddunajska, Nizina Górnotracka w Bułgarii).

Do ważniejszych pasm górskich w Europie należą: Góry Skandynawskie, Góry Kaledońskie, Góry Grampian, Góry Kambryjskie w Wielkiej Brytanii, Góry Betyckie, Góry Iberyjskie, Góry Kantabryjskie w Hiszpanii, Pireneje na granicy hiszpańsko-francuskiej, Masyw Centralny we Francji, Jura, Wogezy, Ardeny, Szwarcwald, Harz, Las Turyński, Szumawa, Rudawy, Sudety, Alpy, Apeniny, Karpaty, Bałkany, Rodopy, Riła, Pirin, Góry Dynarskie, Góry Krymskie.

Ukształtowanie pionowe Europy jest skutkiem jej historii geologicznej. Ogólnie Europa składa się z 3 struktur geologicznych:
- prekambryjska platformy wschodnioeuropejskiej, gdzie krystaliczne skały prekambryjskie przykryte są poziomo zalegającymi warstwami skał młodszych,
- paleozoicznej platformy zachodnioeuropejskiej, gdzie obok przeważnie niezbyt wysokich pasm górskich pochodzących z orogenezy kaledońskiej lub hercyńskiej występują zapadliska geologiczne
oraz struktur alpejskich na południu Europy (alpidy to m.in. Pireneje, Góry Betyckie, Apeniny, Karpaty) Południe Europy jest tez obszarem sejsmicznym. Obszary największej aktywności wulkanicznej to z kolei: Islandia (strefa ryftowa) oraz południowe Włochy (drzemiący Wezuwiusz koło Neapolu oraz aktywne Stromboli na Wyspach Liparyjskich i Etna na Sycylii). Dawna aktywność wulkaniczna pozostawiła po sobie m.in. nieaktywne stożki wulkaniczne Masywu centralnego, czy jeziora kraterowe i maarowe w górach Eifel w Niemczech.
Rzeźba północnej części Europy (od Wysp Brytyjskich po Rosję) oraz wielu obszarów górskich (Alpy, Karpaty, Pirenaje) przekształcona została w plejstocenie przez lądolód skandynawski i lodowce górskie. Współcześnie lodowce występują m.in. na Islandii, w Górach Skandynawskich i w Alpach. Największym lodowcem w Europie jest Vatnajökull na Islandii (jest to tarcza lodowa o powierzchni ponad 8 tys. km2). Najdłuższym lodowcem w kontynentalnej Europie jest Jostedalsbreen w Górach Skandynawskich w południowej Norwegii (ponad 60 km długości), a spośród lodowców alpejskich Aletsch (o długości ponad 22 km).
Występują też w Europie zjawiska krasowe; to stąd pochodzi ich nazwa (od wapiennego płaskowyżu w Słowenii – Kras).

Europa leży w obrębie 3 stref klimatycznych:
- najchłodniejszej strefy klimatów okołobiegunowych na północnych krańcach Europy (na lądzie klimat subpolarny, na leżących na północ wyspach polarny). w styczniu temperatura powietrza w północno-wschodniej Europie spada poniżej -15°C, a w lipcu nie przekracza kilku stopni powyżej 0°C.
- strefy klimatów umiarkowanych (chłodnych i ciepłych), zajmującej większość Europy
i najcieplejszej strefy klimatów podzwrotnikowych (z dominującym typem klimatu śródziemnomorskiego), w Europie Południowej, .w styczniu w Portugalii średnia dobowa temperatura powietrza nie spada poniżej +10°C, w lipcu w Grecji i południowej Hiszpanii osiąga średnio prawie 30°C.
Pogoda kształtuje się pod wpływem napływu mas powietrza sterowanym przez 2 stałe (Wyż Azorski i Niż Islandzki) i 1 sezonowy (zimowy Wyż Azjatycki) ośrodki baryczne.
Równocześnie zaznacza się wyraźna różnica między klimatami morskimi w Europie Zachodniej a klimatami kontynentalnymi w głębi lądu. Pomiędzy obszarami występowania tych dwóch typów klimatu znajduje się obszar występowania klimatu przejściowego (m.in. w Polsce).
Dla klimatów morskich typowe są małe roczne amplitudy temperatury powietrza (do 15°C) i wyższe sumy opadów z nieznaczną przewagą opadów chłodnej części roku.
W klimatach przejściowych i kontynentalnych roczna amplituda temperatury powietrza jest większa, opady są nieco niższe i przeważają opady letnie.
Przewaga opadów zimowych (przy jednak prawie całkowitym braku opadów letnich) jest typowe dla klimatu śródziemnomorskiego.
Najniższą temperaturę powietrza w Europie zarejestrowano w północnej Rosji (w miejscowości Ust-Szczuger w Republice Komi) pod koniec grudnia 1978 roku – wynosiła -58,1°C. Najwyższą temperaturę powietrza zarejestrowano w lipcu 1977 roku w Atenach w Grecji – wynosiła 48,0°C.
Najniższe opady w Europie występują na jej krańcach południowo-wschodnich – nad Morzem Kaspijskim (w Astrachaniu suma roczna opadów wynosi tylko ok. 190 mm). Niskie opady występują też w regionie Mesety Iberyjskiej (w środkowej Hiszpanii), czy na Sycylii.
Najwyższe opady występują w górach, na stokach eksponowanych w kierunku, skąd napływają morskie masy powietrza (zwykle stoki zachodnie) – na Islandii, w Górach Skandynawskich w południowej Norwegii, w górach Wielkiej Brytanii (np. Snowden w Górach Kambryjskich - >4 300 mm rocznie), Alpach Zachodnich, czy w Górach Dynarskich – we wsi Crkvice w Zat. Kotorskiej w Czarnogórze (prawie 5 000 mm rocznie).
Silnie zaznacza się też piętrowość klimatyczna w górach.

Europa jest kontynentem bogatym w rzeki, z reguły jednak dość krótkie, z racji małych rozmiarów kontynentu i rozczłonkowanej linii brzegowej. Wchodzą one w skład zlewiska Oceanu atlantyckiego (lub Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Arktycznego) oraz azjatycko-wschodnioeuropejskiego obszaru bezodpływowego. Najdłuższe rzeki Europy to:
- Wołga, o długości 3 530 km, uchodząca do Morza (jeziora) Kaspijskiego,
Dunaj, o długości 2 888 km, uchodzący do Morza Czarnego,
- Ural (na części biegu umowna granica Europy i Azji), o długości 2438 km, uchodząca do Morza (jeziora) Kaspijskiego,
- Dniepr, o długości 2285 km, uchodzący do Morza Czarnego,
i Don, o długości 1870 km, uchodzący do Morza Azowskiego.

Jeziora zajmują ok. 1,5% powierzchni Europy. Największe jeziora w Europie są pochodzenia tektonicznego. Wiele jezior ma pochodzenie polodowcowe. Występują też jeziora przybrzeżne, krasowe, wulkaniczne i inne. Największe z nich to:
- Ładoga w Rosji, o powierzchni prawie 18,4 tys km2 (z wyspami);
- Onega w Rosji, o powierzchni ponad 9, tys. km2,
- Wener w Szwecji, o powierzchni 5,65 tys. km2,
- Saimaa (system jezior) w Finlandii, o powierzchni 4,4 tys. km2,
- Pejpus na granicy estońsko-rosyjskiej, o powierzchni >2,5 tys. km2.

Szata roślinna i świat zwierzęcy w Europie zostały silnie przekształcone przez człowieka. Wśród naturalnych formacji roślinnych Europy należy wymienić bezleśną tundrę na północnych krańcach Europy, leżącą na południe (w Skandynawii i północnej Rosji) tajgę – borealny las szpilkowy, lasy liściaste i mieszane w Europie Zachodniej, Środkowej i pierwotnie Południowej oraz bezdrzewne stepy nad Morzem Czarnym i na Nizinie Panońskiej (węgierska puszta) stopniowo przechodzące w kierunku Morza Kaspijskiego w półpustynię. Do wtórnych zbiorowisk roślinnych pojawiających się w efekcie wycięcia lasów należą zachodnioeuropejskie wrzosowiska, czy śródziemnomorskie twardolistne zarośla – makia, czy garig.

Świat zwierzęcy zależny jest od klimatu i formacji roślinnych. W strefie tundry żyją (lub żyły) m.in.: lisy polarne, pardwy i lemingi, w strefie tajgi: głuszce, łosie i rosomaki, w strefie lasów liściastych: żubry, jelenie, jeże, w strefie stepowej: susły, dropie, połozy (węże), w lasach dębowych i zaroślach Europy Południowej: mangusty, gekony (jaszczurki), muflony, a w rozlewiskach rzecznych m.in. pelikany. W górach żyją m.in.: kozice, świstaki i koziorożce.
Wiele dawniej pospolitych gatunków leśnych zostało przez człowieka wytępionych lub zmuszonych do wycofania się w odludne regiony (zwłaszcza drapieżniki: wilk, niedźwiedź, ryś). Rozwój skupisk leśnych i rolnictwa sprzyjał za to rozprzestrzenieniu się po Europie ptaków wróblowatych i gryzoni.

Autor: dr Krzysztof Jarzyna z Instytutu Geografii UJK w Kielcach

Polecamy również:

Komentarze (1)
Wynik działania 1 + 2 =
Tośka
2020-04-30 09:53:03
Całkiem spoko. Bardzo mi się przydało
Ostatnio komentowane
Ciekawe i pomocne
• 2024-12-03 20:41:33
pragnę poinformować iż chodziło mi o schemat obrazkowy lecz to co jest napisane nie j...
• 2024-11-28 16:29:46
ciekawe, oczekiwałem tylko kraj-stolica. miłe zaskoczenie ;)
• 2024-11-20 18:11:07
A jeśli trójkąt równoramienny jest jednocześnie prostokątny to który bok jest domy�...
• 2024-11-17 07:46:27
przegralem nnn do tego artykulu
• 2024-11-16 13:50:26