Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Wielka Brytania)
TERYTORIUM PAŃSTWA
Powierzchnia: 244,8 tys. km2 (11. pod względem wielkości państwo w Europie – uwzględniając Rosję) – jest to państwo wyspiarskie, zatem większość jego granic to granice naturalne (linia brzegowa).
Powstało przez zjednoczenie (w efekcie podboju lub pokojowo) historycznych krain i królestw Wysp Brytyjskich:
- pod koniec XIII wieku dominujące Królestwo Anglii podbiło ostatecznie Walię (zachodni kraniec wyspy Wielka Brytania),
- w 1707 r. miało miejsce pełne zjednoczenie (unia realna) królestw: Anglii i Szkocji, skutkiem czego powstało Królestwo Wielkiej Brytanii,
- w 1801 r. miała miejsce unia Królestwa Wielkiej Brytanii i Królestwa Irlandii (w wieku XVI w. Irlandia została ostatecznie podbita przez dynastię Tudorów, panującą wówczas w Anglii).
W 1922 roku po oderwaniu się od Zjednoczonego Królestwa południowej i centralnej – w przeważającej części katolickiej – części Irlandii (powstało Wolne Państwo Irlandzkie, które z czasem przekształciło się w Republikę Irlandzką), w obrębie Zjednoczonego Królestwa pozostała jedynie Irlandia Północna. Składa się ona z 6 hrabstw dawnej irlandzkiej prowincji Ulster, skolonizowanych w XVII wieku przez protestantów.
Ostatnią pozostałością angielskich posiadłości w kontynentalnej Europie (resztę utracono jeszcze w Średniowieczu w rezultacie wojny stuletniej) są Wyspy Normandzkie.
LUDNOŚĆ
Liczba ludności (2011 r.): ok. 63,18 mln mieszkańców (4. pod względem liczby ludności państwo w Europie – uwzględniając Rosję), od 2000 roku wzrosła o ponad 3 mln osób.
Gęstość zaludnienia: 258 osób/km2 – 2 razy więcej niż w Polsce.
Dodatni przyrost ludności, w 2011 roku +3,9‰. (głównie dzięki imigrantom), kraj imigrancki – w 2009 dodatnie saldo migracyjne wynosiło prawie +200 tys. osób.
Społeczeństwo Wielkiej Brytanii charakteryzuje się nieco większym niż w Polsce udziałem osób zarówno w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym i nieco mniejszym udziałem osób w wieku produkcyjnym (zwłaszcza osób w wieku 20-39 lat).
Grupy etniczne: Wielka Brytania jest krajem wieloetnicznym i wielokulturowym, w 2008 roku oszacowano, że ponad 80% Brytyjczyków było pochodzenia europejskiego (Anglicy, Irlandczycy, Szkoci, Walijczycy i imigranci oraz potomkowie imigrantów z Europy kontynentalnej), około 6% z Azji Południowej (India, Pakistan, Bangladesz), około 3,5% z Afryki i Karaibów) i około 1% z Azji Wschodniej. Wśród imigrantów (osób, które urodziły się poza Wielką Brytanią) najliczniejsi są Hindusi, następnie Irlandczycy i Polacy (gł. imigracja zarobkowa po 2004 roku);
Główną religia w Wielkiej Brytanii jest chrześcijaństwo (najliczniejsi są wyznawcy kościoła anglikańskiego, następnie rzymscy katolicy, prezbiterianie – Kościół Szkocki i metodyści). Inne religie to głownie religie imigrantów i ich potomków – islam, hinduizm i sikhizm (ale również judaizm). Wielu Brytyjczyków rzadko uczestniczy jednak w praktykach religijnych.
STOLICA I DUŻE MIASTA
Stolicą Wielkiej Brytanii jest Londyn. Jego liczba ludności w 2009 roku wynosiła ponad 7,75 mln mieszkańców (w granicach Większego Londynu). W aglomeracji londyńskiej (obszar metropolitalny) zamieszkuje ok. 20 mln ludzi. Londyn jest jedną z największych metropolii miejskich Europy i świata.
Inne duże miasta Wielkiej Brytanii to (liczba ludności zespołu miejskiego): Manchester, Birmingham (oba z ponad 2,6 mln mieszkańców), Leeds (ponad 2,2 mln mieszkańców) i Sheffield (ponad 1,3 mln mieszkańców) w centralnej Anglii oraz Liverpool (ok. 1,35 mln mieszkańców) na wybrzeżu Morza Irlandzkiego i Newcastle upon Tyne (ok. 1,1 mln mieszkańców) w północno-wschodniej Anglii nad Morzem Północnym.
Największe miasta Szkocji to Glasgow (prawie 600 tys. mieszkańców) i Edynburg (prawie 500 tys. mieszkańców – historyczna stolica Szkocji). Największe miasto i historyczna stolica Walii to Cardiff (liczba mieszkańców – ponad 315 tys.). Największym miastem i stolicą Irlandii Północnej jest Belfast (liczba mieszkańców – ok. 300 tys.).
Ludność miejska stanowi prawie 80% ludności Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
STRUKTURA TERYTORIALNA PAŃSTWA I STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
W obrębie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej autonomię z własnym parlamentem i rządem odpowiedzialnym za sprawy wewnętrzne mają od 1998 roku:
- Irlandia Północna (możliwe dzięki porozumieniu kończącemu konflikt pomiędzy katolickimi mieszkańcami prowincji z jednej strony a protestantami i stroną brytyjską z drugiej strony, elementem konfliktu były częste zamieszki i akty terrorystyczne podejmowane zwłaszcza przez katolicką IRA),
- Szkocja
i Walia (jej rząd ma najmniejszy stopień samorządu).
Własne parlamenty i rządy (i dużo większy samorząd) mają tzw. dependencje Korony Brytyjskiej (3): Wyspa Man na Morzu Irlandzkim oraz wyspy Jersey i Guernsey (Wyspy Normandzkie na Kanale La Manche). Formalnie nie są częściami Wielkiej Brytanii, a jedynie pozostają w unii personalnej z monarchą brytyjskim. Politykę obronną i zagraniczną oddały jednak rządowi w Londynie. Dependencje nie są częściami Unii Europejskiej – prowadzą własną politykę finansową, są to raje podatkowe, ważnym źródłem ich dochodu jest też turystyka.
Innym brytyjskim terytorium zależnym (zależnym bezpośrednio od rządu Wielkiej Brytanii), dawną Kolonią brytyjską, położoną w Europie jest Gibraltar, leżący na południowym krańcu Płw. Iberyjskiego.
W drugiej połowie XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX Wielka Brytania była centrum Imperium Brytyjskiego. Pozostałością po nim jest brytyjska Wspólnota Narodów – łącząca większość dawnych kolonii brytyjskich (utrzymuje więzi głównie kulturalne) pod przewodem brytyjskiego monarchy.
Od roku 1973 Wielka Brytania jest członkiem Unii Europejskiej (do 1992 roku Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej).
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej położone jest na Wyspach Brytyjskich, zlokalizowanych w północno-zachodniej Europie. Największe wyspy to:
- Wielka Brytania (o powierzchni ok. 218,5 tys. km2)
oraz Irlandia (do Zjednoczonego Królestwa należy jej północno-wschodni kraniec o powierzchni 13,84 tys. km2).
Z mniejszych wysp należy wymienić: Wyspy Normandzkie (Jersey, Guernsey i Sark) oraz wyspę Wight w Kanale La Manche, wyspę Anglesey (u brzegów Walii) i wyspę Man na Morzu Irlandzkim o raz liczne wyspy u zachodnich i północnych wybrzeży Szkocji (Hebrydy: Zewnętrzne, z największą wyspą Lewis i Wewnętrzne, z największą wyspą Skye oraz Szetlandy i Orkady).
Od wchodu Wielką Brytanię oblewa Morze Północne, od północy i zachodu Wyspy Brytyjskie oblewają wody Oceanu Atlantyckiego. Wielką Brytanię oddziela od kontynentalnej Europy Kanał La Manche (Brytyjczycy nazywają go Kanałem Angielskim), który w swoim zachodnim krańcu zwęża się tworząc Cieśninę Kaletańską (przez Brytyjczyków zwana Cieśniną Dover). Od Irlandii oddziela Wielką Brytanię Morze Irlandzkie. Morze Irlandzkie łączy się z Atlantykiem na północy przez Kanał Północny, a na południu przez Kanał Świętego Jerzego.
Wybrzeże Wielkiej Brytanii jest bardziej rozczłonkowane niż Irlandii – wcinają się w nie głębokie zatoki (część to estuaria rzeczne, w Szkocji zwane firth – taką formę mają ujścia rzek w obszarach występowania dużych pływów, w Wielkiej Brytanii u ujścia rzeki Severn osiągają one 15 m wysokości). Wybrzeże zachodnie Szkocji to wybrzeże fiordowe. Wybrzeże południowe i zachodnie to często wybrzeże klifowe (np. kredowe białe klify Dover).
Od południowego zachodu Wielka Brytania wrzyna się w wody Atlantyku Półwyspem Kornwalijskim. Oddziela go od Walii szeroka i długa zatoka – Kanał Bristolski.
Obszary górskie i wyżynne dominują w zachodniej i północnej części Wielkiej Brytanii, podczas gdy jej południowy wschód jest nizinny (Nizina Angielska). Irlandia Północna jest generalnie wyżynna. Najważniejsze pasma górskie w Wielkiej Brytanii to: Góry Kaledońskie i Góry Grampian w Szkocji (z najwyższym szczytem w kraju – Ben Nevis, 1 343 m n.p.m.), Góry Kambryjskie w północnej Walii oraz niskie Góry Pennińskie w środkowej Anglii.
Większa część Wysp Brytyjskich zbudowana jest z utworów prekambryjskich i paleozoicznych. To właśnie w paleozoiku – w orogenezie kaledońskiej została sfałdowana większość pasm górskich. Powtórnie wydźwignięte w orogenezie alpejskiej tworzą zręby i rowy tektoniczne (m.in. Glen More, oddzielający Góry Kaledońskie od Gór Grampian). Liczne są też ślady zlodowacenia plejstoceńskiego.
Klimat jest umiarkowany morski, z małymi rocznymi amplitudami temperatur powietrza i stosunkowo wysokimi opadami. W zimie temperatura powietrza (poza górami Szkocji) nie spada poniżej 0°C, larem wynosi kilkanaście °C na północy do ok. 20°C na południu.
Opady są wyrównane w ciągu roku, z pewną jednak przewagą opadów zimowych. Sumy roczne opadów wynoszą od ok. 700 mm we wschodniej Anglii do ponad 3 000 mm w górach Szkocji i Walii. Często występują tam mgły.
Wśród brytyjskich rzek najdłuższa jest Tamiza (338 km), następnie Severn (290 km długości) i Trent (274 km). Liczne są kanały. Jeziora występują gł. w północnej części kraju (w Szkocji – Loch Lomond – 71 km2, maksymalnie 190 m głębokości i Loch Ness oraz w Krainie Jezior w północno zachodniej Anglii).
Przyroda została silnie przekształcona przez człowieka – lasy zajmują tylko ok. 12% powierzchni kraju (gł. buczyny i dąbrowy), najwięcej jest łąk i pastwisk. Powszechnie występują też wrzosowiska. Zwierzyna została znacznie przetrzebiona.
GOSPODARKA
Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii wynosił w 2010 roku 2,26 bilionów dolarów amerykańskich i czynił ją szóstą największą gospodarką świata. PKB PPP w przeliczeniu na głowę mieszkańca wynosi ponad 35 900 dolarów amerykańskich.
Największy udział w wytwarzanie brytyjskiego PKB masą usługi – zwłaszcza bankowe i ubezpieczeniowe (londyńskie City). Wśród usług duże znaczenie ma też turystyka.
Wielka Brytania jest 10. największym eksporterem na świecie i 6. największym importerem na świecie (bilans handlowy zjednoczonego Królestwa jest ujemny).
Tradycyjne branże przemysłu w Wielkiej Brytanii (to tu zaczęła się rewolucja przemysłowa) to: górnictwo węgla kamiennego, przemysł hutniczy i przemysł włókienniczy. Dziś już praktycznie nie istnieją. Np. górnictwo węglowe zlikwidowano w latach 80.tych XX wieku, a zamiast węgla kamiennego głównym źródłem energii jest obecnie gaz ziemny wydobywany spod dna Morza Północnego (w produkcji elektryczności duże znaczenie mają też elektrownie jądrowe).
Duże znaczenie ma w dalszym ciągu przemysł maszynowy (m.in. przemysł samochodowy – produkcja Rolls-Royce’a, Aston Martina i innych oraz przemysł lotniczy) oraz przemysł zawansowanych technologii – technopolie: Korytarz M4 na południu Anglii, Silicon Glen w Szkocji i Silicon Fen w okolicy Cambridge (m.in. przemysł farmaceutyczny – np. koncern GlaxoSmithKline).
Ważnym działem brytyjskiej gospodarki (mimo, że zatrudnia tylko ok. 1,5% aktywnych zawodowo) jest rolnictwo. Jest to rolnictwo intensywne i silnie zmechanizowane. Przeważa hodowla – Wielka Brytania jest największym producentem jagnięciny i baraniny w Europie, jest też dużym producentem wołowiny i mleka. W produkcji roślinnej duże znaczenie ma uprawa pszenicy, jęczmienia i ziemniaków. Duże znaczenie ma też rybołówstwo. Rolnictwo jest silnie zorientowane na rynek.
Połączenie transportowe z kontynentem jest od 1994 roku ułatwione przez Eurotunel. Londyński port lotniczy Heathrow należy do największych na śswiecie.