Parzydełkowce żyją w środowisku wodnym (głównie w morzach). Prowadzą osiadły tryb życia lub są wolno żyjące. Mają promienistą symetrię ciała.
Budowa parzydełkowca
Parzydełkowce to najprostsze tkankowe organizmy dwuwarstwowe, które organizacją morfologiczną odpowiadają stadium gastruli. Ich ciało zbudowane jest z dwóch warstw komórek: zewnętrznej, czyli epidermy (pochodzenia ektodermalnego) i wewnętrznej zwanej gastrodermą (pochodzenia endodermalnego). Pierwotną jamę ciała występującą pomiędzy tymi warstwami wypełnia bezpostaciowa, galaretowata substancja zwana mezogleą.
Parzydełkowce występują w dwóch formach: polipa i meduzy, których ogólny schemat budowy jest podobny. Obie postacie mają kształt worka (u meduzy bardziej spłaszczonego). Wewnątrz ciała znajduje się jama gastralna zwana też jamą chłonąco-trawiącą, do której prowadzi otwór gębowy (będący jednocześnie otworem odbytowym). Jama gastralna może być poprzedzielana pionowymi przegrodami a nawet tworzyć system kanałów promienistych (u meduz).
 |
|
Meduza (z lewej) i polip (z prawej) |
Najważniejsze różnice w budowie polipa i meduzy to: położenie otworu gębowego (u polipa na górnej a u meduzy na spodniej części ciała), ilość mezoglei (u polipów cienka warstwa, u meduz grubsza), tryb życia (polip z reguły osiadły, meduza to forma wolno pływająca), rozmiar (u krążkopławów wyraźna różnica – duże meduzy i niewielkie polipy), kształt (polip – cylindryczny, meduza – dzwonowaty, parasolowaty).
Otwór gębowy polipów otoczony jest wieńcem czułków uzbrojonych w liczne parzydełka. U meduz czułki znajdują się na brzegu dzwonu, a w pobliżu otworu gębowego mogą występować płaty okołogębowe (ramiona), zwykle w liczbie czterech. Meduzy posiadają dodatkowe narządy zmysłu tzw. ciałka brzeżne (ropalia), które są rozmieszczone w równych odstępach na obwodzie parasola. Ropalia składają się z narządu światłoczułego w postaci oczek (komórki barwnikowe) i narządu równowagi w postaci statocysty (pęcherzyk, wewnątrz którego znajduje się statolit – grudka węglanu wapnia).
Meduzy rzadko występują w koloniach. Polipy często wytwarzają szkielet i tworzą kolonie, w których występuje polimorfizm, czyli morfologiczne i funkcjonalne zróżnicowanie poszczególnych osobników.
Rodzaje komórek budujących dwuwarstwowe ciała parzydełkowców:
• komórki nabłonkowo-mięśniowe – podstawowy typ komórek budujących epidermę i gastrodermę; komórki te u podstawy tworzą długie wypustki cytoplazmatyczne zawierające kurczliwe włókienka białkowe, które działają przeciwstawnie w obrębie ekto- i endodermy;
• komórki interstycjalne – to drugi typ komórek występujących w obu warstwach; są niewyspecjalizowane – mają embrionalny charakter; mogą przemieszczać się pomiędzy ekto- i endodermą i różnicować w różne typy komórek np. rozrodcze; odgrywają kluczową role w regeneracji ciała;
• komórki gruczołowe – to komórki produkujące enzymy trawienne; występują wyłącznie w gastrodermie;
• komórki parzydełkowe – to zaopatrzone są w wyrostek czuciowy komórki, wewnątrz których znajduje się parzydełko (knidocysta), występują wyłącznie w epidermie, szczególnie licznie na czułkach i ramionach;
Parzydełko składa się z torebki parzydełkowej zawierającej długą, spiralnie zwiniętą nić. W momencie podrażnienia wyrostka czuciowego nić zostaje wyrzucona na zewnątrz i wbija się w ciało przeciwnika (lub oplata go). Jednocześnie wstrzykiwany jest płyn o właściwościach parzących lub paraliżujących. Parzydełka są tworami służącymi do obrony, ale też i do ataku. Występują wyłącznie u omawianej grupy zwierząt.
 |
| Schemat działania komórki parzydełkowej |
• komórki nabłonkowo-nerwowe – to występujące w ektodermie komórki o długich cytoplazmatycznych wypustkach , które łącząc się ze sobą w mezoglei tworzą sieć oplatającą ciało zwierzęcia; w ten sposób powstaje prymitywny układ nerwowy (bez wyraźnie wydzielonego centrum nerwowego) zwany układem rozproszonym lub siateczkowatym; w jego skład wchodzą także ropalia;
Wiele parzydełkowców wytwarza szkielet zewnętrzny zbudowany głównie z węglanu wapnia (np. u korali sześciopromiennych), rzadziej z substancji organicznych (np. u stułbiopławów). Szkielet ten powstaje z wydzieliny produkowanej przez nabłonkowo-mięśniowe komórki epidermy. Niektóre parzydełkowce (np. korale ośmiopromienne) posiadają wewnętrzny szkielet, który tworzony jest w obrębie mezoglei z substancji organicznej przesyconej węglanem wapnia.
Procesy życiowe parzydełkowców
Odżywianie się
Parzydełkowce odżywiają się zawiesiną organiczną i planktonem. Niektóre z nich są drapieżnikami. Polują na swoją ofiarę np. rybę, którą obezwładniają za pomocą parzydełek. Wówczas zachodzi podwójne trawienie. W jamie gastralnej dochodzi do wstępnej obróbki pokarmu, przy pomocy enzymów trawiennych wydzielanych przez komórki gruczołowe gastrodermy. Ten proces nazywamy trawieniem zewnątrzkomórkowym. Następnie nadtrawione i rozdrobnione drobne cząstki pokarmowe są fagocytowane przez komórki gastrodermy i rozpoczyna się drugi etap – trawienie wewnątrzkomórkowe. Niestrawione resztki są usuwane na zewnątrz przez otwór gębowy. Następna porcja pokarmu może być pobrana dopiero wówczas, gdy wcześniej pobrana porcja zostanie całkowicie strawiona.
Wymiana gazowa
Wymiana gazowa odbywa się przez powierzchnię ciała. Tlen zawarty w wodzie dociera do wszystkich komórek na zasadzie dyfuzji.
Wydalanie
Wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii (głównie amoniaku) odbywa się przez komórki nabłonkowe. Na zasadzie dyfuzji produkty te przedostają się na zewnątrz ciała lub do jamy gastralnej, skąd dopiero są usuwane przez otwór gębowy (razem z wodą i resztkami pokarmu).
Lokomocja
Polipy z reguły prowadzą osiadły tryb życia – przytwierdzają się do podłoża za pomocą stopy. Ich ruch ogranicza się więc do ruchów czułków. Meduzy swobodnie pływają w toni wodnej, nie mogą się jednak przeciwstawiać prądom wody. Poruszają się ruchem odrzutowym wywoływanym przez rytmiczne skurcze dzwonu, z pod którego wyrzucane są kolejne partie wody.
Rozmnażanie i cykl rozwojowy parzydełkowców
Parzydełkowce mogą rozmnażać się w sposób płciowy i bezpłciowy. Polipy
rozmnażają się głownie bezpłciowo przez pączkowanie, a czasami też przez podział podłużny. Pączki odrywają się od osobnika rodzicielskiego i żyją samodzielnie lub pozostają przy nim i tworzą kolonię. Z polipa może też wypączkować meduza, która żyje samodzielnie. Polipy rozmnażają się również przez strobilizację, która jest specyficzną odmianą podziału poprzecznego. W wyniku tego procesu ciało polipa zostaje podzielone na szereg płaskich talerzyków, które stopniowe (jeden po drugim) odrywają się i rozpoczynają życie jako samodzielne młode meduzy – efyry.
W sposób płciowy rozmnażają się zarówno polipy i meduzy. Parzydełkowce są na ogół rozdzielnopłciowe. Gamety postają w gonadach z komórek interstycjalnych. Zapłodnienie może być zewnętrzne lub wewnętrzne. W rozwoju parzydełkowców (głównie krążkopławów) może występować przemiana pokoleń zwana metagenezą. Prześledzimy ją na przykładzie chełbi modrej, która charakteryzuje się regularnym cyklem przemian.
Metageneza u chełbi modrej
Chełbia jest rozdzielnopłciowa. Osobniki żeńskie produkują komórki jajowe a osobniki męskie plemniki. Gamety powstają w gonadach, które mają postać barwnych półksiężyców. Do zapłodnienia dochodzi w wodzie. Z zygoty po licznych podziałach mitotycznych powstaje dwuboczna symetrycznie, orzęsiona larwa zwana planulą. Larwa, która początkowo pływa w toni wodnej po pewnym czasie osiada na dnie morza i przekształca się w polipa. Ten dojrzewa a następnie przechodzi strobilizację. W wyniku podziału poprzecznego z polipa wyodrębnia się szereg płaskich krążków, które stopniowo odrywają się i przekształcają w młode meduzy, czyli efyry. Efyry rosną i osiągają dojrzałość płciową, by po pewnym czasie stać się dorosłymi meduzami. Ponieważ w cyklu chełbi modrej następują po sobie kolejno pokolenia rozmnażające się bezpłciowo (polipy) i płciowo (meduzy) rozwój ten nazwano przemianą pokoleń lub inaczej metagenezą.
 |
| Cykl życiowy krążkopławów: 1-8 – rozwój planuli i metamorfoza w polipa; 9-10 – strobilizacja; 11 – uwolnienie efyry; 12-14 – przekształcenie efyry w dorosłą meduzę |