Współczesna proza historyczna - charakterystyka ogólna
Proza historyczna po 1945 roku obfituje w wiele interesujących zjawisk, charakteryzujących współczesną literaturę w ogóle. Obok tradycyjnej powieści typu sienkiewiczowskiego (która staje się raczej literaturą popularną) istnieje proza bogata w formalno-ideowe eksperymenty. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: szeroko pojętą subiektywizację narracji, personalizm, achronologiczność i fragmentaryczności fabuły (historia przestaje być wielką, spójną opowieścią o świecie), rewizjonizm (odbrązawianie historii), prezentyzm (patrzenie na historię ze współczesnej perspektywy) czy antyzdarzeniowość.
Najogólniej można powiedzieć, że dziejowość pod wpływem najnowszych nurtów w historiozofii (hermeneutyka, Nowy Historycyzm, dzieła Haydena White’a, Lyotarda) przestaje być postrzegana jako domena zjawisk i rzeczy, ale staje się procesem, który toczy się wewnątrz ludzkiej świadomości. Uważa się, że przeszłość nie istnieje już w sposób obiektywny, nikt nie ma do niej bezpośredniego dostępu, jedynym terenem objawiania się przeszłości jest ludzka pamięć (indywidualna i zbiorowa), którą utożsamia się z opowieścią literacką, a więc czymś na pograniczu fikcji i literatury. Ponadto, zauważa się, że nie ma jednej historii – uniwersalnej narracji o świecie – ale jest wiele subiektywnych historii; każdy naród postrzega dzieje inaczej, a relacje poszczególnych świadków różnią się między sobą.
Historia jest zawsze pewnym uogólnieniem, a więc czymś skłamanym. Najlepiej definiuje ją Kazimierz Brandys w „Wariacjach pocztowych”: „Historia jest powszechnie dziedziczoną nieprawdą przeznaczoną do powszechnego użytku”.
Główne nurty prozy historycznej w Polsce
Prozę historyczną (a więc powieści i eseje) można klasyfikować według rozmaitych kryteriów. Najbardziej przejrzysta wydaje się jednak metoda tematyczno-chronologiczna.
Dominującym nurtem zaznaczającym się w prozie lat 40. i 50. XX w. jest nurt utworów piastowskich, rozpoczęty jeszcze w okresie wojny przez Teodora Parnickiego powieścią „Srebrne orły”, traktującą o Bolesławie Chrobrym. Parnicki powrócił w swoim późniejszym pisarstwie do epoki początków polskiej państwowości w jednym z tomów „Nowej Baśni” („Robotnicy wezwani o jedenastej”) oraz w „Tylko Beatrycze”. Ogólnie jednak nurt ten był charakterystyczny dla czasów bezpośrednio powojennych, Polska Piastów była bowiem znakomitym układem odniesienia dla odbudowywania kraju po II wojnie światowej. Prozę tę reprezentowali pisarze tacy jak: Wiktor Gołubiew ze swoim wielkim cyklem „Bolesław Chrobry”, Karol Bunsch, Władysław Jan Grabski („Saga o Jarlu Broniszu”), w eseistyce zaś Paweł Jasienica („Polska Piastów”).
Inna tendencja w prozie historycznej wiązała się z tematyką historii powszechnej. Nurt ten reprezentowało głównie dwóch wielkich pisarzy: wspomniany już Teodor Parnicki i Hanna Malewska. Proza Parnickiego stawiała sobie niejako utopijne zadanie, które Jacek Łukasiewicz określił jako próbę opisania historii wszystkich kontynentów i kultur świata. Znajdziemy tu więc powieści oparte na epizodach historycznych starożytnej Grecji, Rzymu, Izraela, Meksyku, Indii czy Chin (np. „Koniec Zgody Narodów”, „Słowo i ciało”, „Twarz księżyca”, „Śmierć Aecjusza”, „Labirynt”). Jednocześnie nie sposób nie wspomnieć o oryginalnej metodzie pisarskiej Parnickiego, polegającej na wykorzystywaniu meandrów historii nie do końca poznanej, co umożliwiało pisarzowi tworzenie rozbudowanych przypuszczeń na temat „co by było gdyby”.
Z kolei powieści i cykle opowiadań Malewskiej w większości koncentrowały się wokół historii antycznej, niejako źródeł cywilizacji („Opowieść o siedmiu mędrcach”, „Labirynt”), ukazywały czasy wielkich przełomów, jak „Przemija postać świata”, a także sięgały do średniowiecznej Francji („Kamienie wołać będą”) czy historii XV–wiecznej Anglii („Sir Tomasz More odmawia”). Naczelną formułą opisującą pisarstwo Malewskiej jest z pewnością filozoficzno-etyczny charakter tej prozy.
Po 1956 roku dzięki odwilży na wielką skalę rozwinął się z kolei nurt prozy parabolicznej, która pod maską historii komentowała bieżące wydarzenia polityczne. Za sztandarowe przykłady tego rodzaju poetyki uznaje się: powieści Jerzego Andrzejewskiego („Bramy raju”, „Ciemności kryją ziemię”), eseistykę Zbigniewa Herberta („Obrona Templariuszy”) czy Jacka Bocheńskiego („Boski Juliusz, „Nazo poeta”). Należy jednak pamiętać, że bardzo wiele utworów powstałych w okresie komunizmu można odczytywać w perspektywie parabolicznej, mimo że na pierwszy rzut oka nie kojarzy się ich z tą strukturą.
Wielkim tematami prozy historycznej stały się w tym kontekście: epoka wojen napoleońskich, powstanie listopadowe i powstanie styczniowe. Dzieła traktujące o czasach kampanii Napoleona to np.: obszerny cykl Mariana Brandysa „Koniec świata szwoleżerów”, „Jeniec Europy” Juliusza Dankowskiego czy – z najnowszej literatury – „Warunek” Eustachego Rylskiego. Powstanie listopadowe pojawiło się np. w: „Listopadowym wieczorze” Andrzeja Kijowskiego, „Wielkim Księciu” Jarosława Marka Rymkiewicza czy w „Wariacjach pocztowych” Kazimierza Brandysa.
Najwięcej inspiracji dostarczyło jednak pisarzom powstanie styczniowe. Tego okresu dotyczyła pentalogia Władysława Terleckiego („Spisek”, „Dwie głowy ptaka, „Powrót z Carskiego Sioła”, „Lament”), opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza („Noc czerwcowa”, „Zarudzie”, „Heidenreich”) czy „Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz Dwie gawędy styczniowe” Stanisława Rembeka.
Współczesna proza historyczna z pewnością zakwestionowała wzorzec walterscottowski (zaadaptowany w polskiej literaturze przez Henryka Sienkiewicza) poprzez redukcję wątku romansowego, odejście od przezroczystej, trzecioosobowej narracji, achronologiczność, afabularność, inną koncepcję postaci (nie człowiek działający, ale człowiek myślący). Najbardziej jaskrawą krytykę Sienkiewicza przeprowadziła Hanna Malewska w powieści „Panowie Leszczyńscy”, stanowiącej nawiązanie do Trylogii, a także Teodor Parnicki w dziele „I u możnych dziwny”.