„Popiół i diament” - streszczenie skrótowe
Akcja rozpoczyna się tuż po wojnie, 5 maja 1945 roku. W Polsce władzę przejmują popierani przez Związek Radziecki komuniści. Żołnierze Armii Krajowej pozostają w podziemiu i podejmują walkę z systemem. Ich celem jest usunięcie najważniejszych przedstawicieli rządu. Zapada decyzja o zabiciu jednego z nich – Stefana Szczuki, jednak zamach kończy się fiaskiem. Szczuka unika śmierci, ponieważ zatrzymała go rozmowa z Alicją Kossecką.
Kobieta opowiada o swoim mężu, który wrócił do domu z obozu. Antoni Kossecki był adwokatem, ojcem dwóch synów. Został aresztowany tuż po wybuchu wojny. Żona otrzymała wiadomość o jego śmierci, jednak okazało się, że mąż przeżył i przebywał w obozie. Do domu wrócił zupełnie odmieniony – jego psychika była zrujnowana. Przyznał się, że pełnił rolę sztubowego, tj. współpracował z Niemcami, by przeżyć.
Starszy syn Kosseckiego – Andrzej – dołączył do oddziałów AK. Młodszy – Alek – był za mały, by zostać żołnierzem, założył własną grupę na wzór organizacji podziemnych. Wodzem grupy staje się Jurek Szretter. Chłopiec jest bezwzględny i brutalny, zabija jednego z członków grupy, ponieważ sprzeciwił się jego poleceniu. Mimo to chłopcy podporządkowują się mu.
Marcin Chełmicki jest żołnierzem AK, ale po zakończeniu wojny czuje się zagubiony – dopóki walczył przeciwko Niemcom, wiedział, że postępuje słusznie, mordowanie rodaków, nawet jeśli to przedstawiciele reżimu, budzi jego opór. Ponadto, kiedy zakochał się w Krystynie Rozbickiej, zapragnął normalnego życia, a nie wiecznego ukrywania się. Postanowił więc, że wykona ostatnie zadanie i odejdzie z AK. Ostatnim zadaniem ma być zabicie Szczuki.
W tym celu Chełmicki udaje się do domu Sztertterów i dokonuje egzekucji. Wieczorem idzie na spotkanie z Krystyną. Widząc patrol wojskowy, zaczyna uciekać. Ponieważ nie zatrzymuje się na rozkaz, żołnierz strzela do niego. Maciek ginie na miejscu.
Żołnierz przeszukuje jego teczkę, zdaje sobie sprawę, że nie powinien był go zabijać. Gdyby chłopak nie uciekał, nic by mu się nie stało.
„Popiół i diament” - geneza
Andrzejewski planował stworzyć opowiadanie o adwokacie, który trafił do obozu i z ofiary stał się oprawcą, jednak w miarę pisania dzieło rozrosło się do rozmiarów powieści, a na głównego bohatera wyrósł żołnierz AK, Maciek Chełmicki.
Utwór początkowo publikowany był w odcinkach na łamach „Odrodzenia” pod tytułem „Zaraz po wojnie”. Ukazało się 19 odcinków, po czym druk przerwano. W 1948 r. opublikowano całość, już pod tytułem „Popiół i diament”.
Kolejne wydania były zmieniane przez samego autora pod wpływem nacisków cenzury.
„Popiół i diament” - czas i miejsce akcji
Powieść rozpoczyna się dzień po ostatecznej kapitulacji Niemiec, czyli 5 maja 1945 roku i trwa zaledwie cztery dni. Wydarzenia mają miejsce w Ostrowcu, prowincjalnym polskim miasteczku.
Akcja toczy się głównie w hotelu „Monopol”, a także w mieszkaniu Kosseckich, Szretterów, w parku i na ulicach.
„Popiół i diament” - problematyka
Powieść ukazuje powojenne losy pokolenia Kolumbów, głównie na przykładzie Maćka Chełmickiego i Andrzeja Kosseckiego. Młodzi ludzie po zakończeniu wojny są zagubieni. Sprzeciwiają się objęciu władzy przez komunistów, nie o taką Polskę bowiem walczyli, ale zabijanie rodaków budzi w nich opór.
Maciek decyduje się wykonać rozkaz, ale obiecuje sobie, że to ostatni raz. Nie chce już zabijać, pragnie normalnego życia, mówi o tym przyjacielowi:
(…) Chcę skończyć z tym wszystkim. Inaczej ułożyć sobie życie. Wiesz, że nie jestem tchórzem, że nie o to chodzi. Widzisz… poznałem dziewczynę. Pokochałem ją. Ona też mnie kocha. Chcemy razem ułożyć sobie życie. Zrozum mnie, Andrzej, ja już nie chcę zabijać, niszczyć, strzelać, ukrywać się. Chcę prostego, zwyczajnego życia, tylko tyle, niczego więcej (…).
Punktem wyjścia do napisania powieści była historia Antoniego Kosseckiego, wprowadzająca zagadnienie wpływu rzeczywistości wojennej na ludzką psychikę. Adwokat trafia do obozu już na początku wojny. Chcąc przeżyć, decyduje się na współpracę z Niemcami – w ten sposób sam staje się oprawcą, gnębicielem współwięźniów. Z szanowanego obywatela zmienia się w kata. Dla niego koniec wojny jest druzgocący, okazuje się bowiem, że przeżył, ale nie ma do czego wracać. Zdał sobie sprawę z tego, kim się stał. W obozie nie odczuwał wyrzutów sumienia, kropieństwo popełnianych zbrodni doszło do niego dopiero wówczas, gdy został uwolniony.
Wpływ wojny na psychikę ludzką został u Andrzejewskiego przejmująco ukazany także na przykładzie dzieci. Młodzi chłopcy naśladują zachowania dorosłych. Nie rozumieją wojny, ale chcą brać w niej udział. Ich zabawy w wojnę mają tragiczny finał. Przywódca grupy, do której należał też syn Kosseckiego, zabija jednego z członków, ponieważ odmówił przyniesienia pieniędzy. Tylko jeden z kolegów decyduje się po tym incydencie odejść z grupy, pozostali nie widzą w tym nic złego, uważają, że muszą być twardzi i bezwzględni.
W utworze pojawiają się też zagadnienia polityczne i historyczne. Autor ukazuje proces formowania się nowej władzy. Szczuka, przedstawiciel komunistów, został tu przestawiony jako postać pozytywna, człowiek faktycznie dążący do dobra ogółu.