Geneza
„Powrót posła” powstawał szybko, podczas dwóch miesięcy 1790 roku. Był to czas szczególnych napięć politycznych, czas walki o reformy. W tym szczególnym okresie potrzebne było dzieło ukazujące w szerokiej perspektywie stosunek zarówno szlachty postępowej, jak i wstecznictwa, do wszystkich ważnych kwestii: sukcesji tronu, liberum veto, przymierza z Prusami czy dziesięciny. Tym wymogom odpowiada w pełni „Powrót posła”.
Czas i miejsce akcji
Niemcewicz „Powrotem posła” nawiązuje do antycznych wzorców, zatem mamy zachowaną zasadę trzech jedności: akcja koncentruje się wokół jednego tematu, opisane wydarzenia dzieją się w ciągu jednego dnia (podczas limity sejmowej, czyli przerwy w obradach), umiejscowione zostają w dworku szlacheckim, siedzibie Podkomorzego i jego rodziny.
Motywy
Ojczyzna
„Powrót posła” to wykładnia poglądów politycznych ówczesnej szlachty. Jako że pisany był w czasach obrad Sejmu Czteroletniego, porusza wszystkie kwestie, wokół których koncentrowało się wtedy życie polityczne. Dramat miał bowiem pełnić rolę agitacyjną w społeczeństwie, które stanęło wobec konieczności wprowadzenia reform w Państwie. Bohaterowie komedii deliberują zatem nad zasadnością liberum weto, regułami sukcesji tronu, obowiązkiem dziesięciny nałożonym na chłopów, czy skutkami przymierza z Prusami.
Wyraźnie rysują się dwa obozy polityczne: zatwardziałych konserwatystów (Starosta) i postępowych zwolenników reform (Podkomorzy, Walery). Niemcewicz chce ośmieszyć konserwatystów jako tych, którzy, przez swoje skostniałe poglądy, marazm, lenistwo, wygodnictwo, przekupność, brak szacunku dla tradycji, brak przestrzegania patriotycznych wartości, doprowadzają do upadku kraju. Celowo zatem przejaskrawia takie cechy Starosty jak: ciemnota, ignorancja, krótkowzroczność, dbałość o swój majątek i interesy.
Niemcewicz pokazuje, że reformatorzy, którzy ponad własne sprawy stawiają dobro ojczyzny stanowią wzór do naśladowania dla każdego obywatela. Nie brak im perspektywicznego myślenia, które przejawia się choćby w krytyce liberum veto i nieograniczonych swobód szlacheckich. Walery i jego bracia zostali tak wychowani przez Podkomorzego, że służbę ojczyźnie uważają za swój najważniejszy obowiązek. Powinnością prawdziwego patrioty jest zatem troska o dobro Polski, przejawiająca się zainteresowaniu problemami kraju (obrady sejmu, wolna elekcja), ale też wszystkich jego obywateli (zwiększenie praw niższych warstw społecznych).
Rodzina
Rodzina Podkomorzych to ideał polskiej rodziny. Najważniejsze panujące w domu wartości to poszanowanie Ojczyzny, patriotyzm, szacunek dla tradycji. Podkomorzyna to wzór Matki Polki, jest troskliwa i wyrozumiała. W rodzinie Podkomorzego nie ma miejsca na zawiść czy zazdrość – rządzą tu miłość, wzajemny szacunek, spokój, dbałość o interesy Ojczyzny.
W osobach Podkomorzego i Starosty Niemcewicz zestawił dwa odmienne wizerunki ojca. Pierwszy to wzorowy ojciec, szlachcic przekazujący dzieciom wartości patriotyzmu, prowadzący dom zgodnie z polską tradycją. Z kolei starosta jest egoistą, nie wychowuje córki, interesuje się tylko sprawami majątkowymi.