Geneza
Stefan Żeromski pisał „Przedwiośnie” przez trzy lata (1921 – 1924). Powieść została bardzo skrupulatnie przygotowana pod względem merytorycznym. Autor nie znał wprawdzie rewolucji październikowej z autopsji, ale rozmawiał z naocznymi świadkami wydarzeń w Baku: Przedborską i Czarnocką, które gościł u siebie w Konstancinie. Powieść wzbudzała ogromne kontrowersje, środowiska prawicowe posądziły bowiem Żeromskiego o sympatie komunistyczne. Sam autor odciął się jednak od takiej interpretacji w „Liście otwartym do Arcybaszewa” wydrukowanym w „Echu Warszawskim”.
Czas i miejsce akcji
Akcja powieści obejmuje wydarzenia rozgrywające się głównie pomiędzy I wojną światową (1914) a rokiem 1921. Jedynie we wstępnej części utworu zatytułowanej „Rodowód” ukazane są dzieje rodziców głównego bohatera sprzed 1914 roku. Główne miejsca akcji to Baku w Rosji, Warszawa, Nawłoć i Chłodek.
Najważniejsze motywy
Motyw dojrzewania
Proces dojrzewania Cezarego Baryki stanowi konstrukcyjną ramę całej powieści. Jest to dojrzewanie biologiczne, erotyczne, ale także duchowe, społeczne i ideowe.
Motyw rewolucji
Rewolucja to jeden z kluczowych motywów „Przedwiośnia”. Przede wszystkim chodzi tu o rewolucję październikową w Rosji, ale także o widmo rewolucji zagrażającej Polsce, które pojawia się w ostatniej scenie powieści, kiedy Baryka przyłącza się do komunistycznej manifestacji.
Motyw podróży
Podróż występuje w „Przedwiośniu” w sensie dosłownym (podróż Cezarego z Baku do Polski), ale też w sensie metaforycznym – jako podróż życia, dojrzewanie.
Motyw szklanych domów
Szklane domy weszły do stałego repertuaru polskiej literatury. Historię o szklanych domach opowiada Cezaremu jego ojciec w trakcie podróży do Polski. Jest to symbol marzeń o wspaniałym kraju dobrobytu i powszechnej sprawiedliwości.
Motyw szlacheckiego dworku
Żeromski wykorzystał obraz Nawłoci jako obraz polskiego ziemiaństwa, jego uroku, ale też jaskrawych wad. Autor nawiązał tu polemicznie zwłaszcza do „Pana Tadeusza” i jego idealistycznego obrazu dworu.
Motyw miłości
Cezary Baryka przeżywa miłosne perypetie z trzema kobietami: Karoliną, Wandą i Laurą. Kocha jednak naprawdę jedynie Laurę Kościeniecką.
Motyw zazdrości
Baryka jest śmiertelnie zazdrosny o Laurę, dlatego bije się o nią z jej narzeczonym. Z kolei Wanda jest zazdrosna o Barykę i w przypływie emocji truje Karolinę, dosypując jej strychniny do soku porzeczkowego.
Motyw tajemniczej zbrodni
Śmierć Karoliny nie jest w powieści do końca wyjaśniona. Najbardziej prawdopodobnym scenariuszem zdarzeń jest otrucie jej przez Wandę, jednak nie ma na to dowodów. Motyw tajemniczej zbrodni pozorowanej jako samobójstwo występuje też w „Ludziach bezdomnych”
Motyw niesprawiedliwości społecznej
Jest to temat charakterystyczny dla Żeromskiego. Baryka styka się z niesprawiedliwością podczas rewolucji w Baku, ale również po przyjeździe do Polski. W Chłodku obserwuje skrajną nędzę chłopów, a w Warszawie miejskiej biedoty.