Geneza „Pinokia”
Opowieści o przygodach psotnego Pinokia ukazywały się początkowo w odcinkach na łamach gazety dziecięcej „Il Giornale dei Bambini” jako „Historie marionetki” (lata 1881-1883). W 1883 roku wydano powieść pt.: „Le Avventure di Pinocchio” (pol. „Przygody Pinokia”). Książka weszła do kanonu literatury dziecięcej, doczekała się licznych przekładów i ekranizacji.
W 1940 roku studio filmowe Walta Disneya podjęło się stworzenia animowanej bajki na podstawie powieści (reż. Ben Sharpsteen, muz. Leigh Harline). Kolejne ekranizacje ukazywały się m.in.: w roku 1972 (reż. Sid Smith) i 2002 (Roberto Benigni).
Czas i miejsce akcji „Pinokia”
Czas i miejsce akcji „Pinokia” nie są szczegółowo określone. Możemy założyć, że akcja utworu toczy się we Włoszech (wskazuje na to obecność niektórych postaci, np. karabinierów i pochodzenie autora bajki). Pinokio zostaje stworzony w izdebce biednego Dżepetta, ale szybko z niej ucieka. Kolejne przygody pajacyka rozgrywają się w takich miejscach jak: teatr marionetek, gospoda „Pod Czerwonym Rakiem”, dom Błękitnej Wróżki, Pole Cudów, Kraina Zabawek i Wyspa Pracowitych Pszczół.
Akcja utworu obejmuje okres około dwóch lat (pobyt Pinokia w Krainie Zabawek trwa pięć miesięcy).
„Pinokio” - motywy
Motyw ojca
Ojcem, a raczej opiekunem małego pajacyka jest Dżepetto. Staruszek od początku traktuje kukiełkę jak prawdziwego syna. Dżepetto jest ubogi, ale kocha Pinokia i stara się, by żył tak jak inni chłopcy. Sprawia mu ubranie i kupuje elementarz za pieniądze uzyskane ze sprzedaży własnego kaftana. Troskliwość Dżepetta jest wzruszająca, ale Pinokio początkowo wydaje się jej nie dostrzegać. Przed niewdzięcznością ostrzega go mądry Świerszcz:
(…) Biada chłopcom, którzy buntują się przeciwko rodzicom i z kaprysów porzucają dom ojcowski! Nigdy im nie będzie dobrze na tym świecie i wcześniej czy później gorzko pożałują tego kroku (…).
Prorocze słowa wypełniają się wielokrotnie po ucieczce bohatera z domu. Pinokio kocha przybranego ojca i stara się mu pomóc, ale dobre chęci szybko zostają stłumione przez tak silne pokusy jak chęć szybkiego wzbogacenia się czy możliwość zabawy. Pajacyk docenia dobroć ojca dopiero wtedy, gdy zagrożone jest życie Dżepetta. Po odnalezieniu „tatusia” Pinokio zmienia swoje postępowanie i bohatersko pracuje, żeby wyżywić siebie i ojca, czym przypieczętowuje swoją przemianę.
Motyw pracy
Jeden z ważniejszych motywów opowieści o pajacyku. Największą wadą Pinokia jest niechęć do jakiejkolwiek pracy, którą uważa za stratę czasu. Każde zajęcie wydaje mu się męczące. Głodny Pinokio nie potrafi nawet obrać gruszek. Podczas licznych przygód bohater odkrywa jedną z wielu prawidłowości rządzących światem dorosłych:
(…) na tym świecie każdy człowiek, czy rodzi się bogaty, czy biedny, obowiązany jest zająć się czymś, pracować. Biada temu, kto oddaje się próżniactwu! Próżniactwo to najgorsza choroba, którą trzeba leczyć natychmiast, od samego dzieciństwa; później, kiedy jesteśmy dorośli, nie można się już z niej wyleczyć (…).
Takimi słowami swojego podopiecznego przestrzega Dobra Wróżka, w podobny sposób wypowiada się także większość pozytywnych bohaterów historii.
W czasie swoich podróży Pinokio przekonuje się, że wstydem jest nie praca, ale – jej unikanie. Ponadto okazuje się, że to właśnie lenistwo pośrednio zmusza bohatera do wykonywania coraz to trudniejszych zajęć, takich jak np.: praca w cyrku czy stróżowanie przy kurniku. Ostatecznie Pinokio zaczyna pracować z własnej woli pod wpływem troski o Dżepetta. Wyplatanie koszyków i nabieranie wody pozwala mu zdobyć pożywienie i nauczyć się odpowiedzialności.
Motyw przemiany
Pinokio to postać, która (podobnie jak większość bohaterów baśni) odbywa długą, niebezpieczną podróż mającą na celu przemianę wewnętrzną. Pajacyk „rodzi się” jako urwis, który marzy tylko o tym, by „jeść, pić, spać, bawić się i prowadzić życie włóczęgi”. Nie pomagają przestrogi starszych i bardziej doświadczonych bohaterów ani płacz Dżepetta, napomnienia Świerszcza i troska Wróżki. Pinokio z uporem podąża „własnymi drogami”, szukając rozrywki i przygody – zwłaszcza tej zakazanej. Obiecuje poprawę, łamiąc dane słowo przy pierwszej lepszej okazji. Zawsze ponosi za to karę – wpada w coraz większe tarapaty. Pinokio unika spalenia, usmażenia na patelni, utonięcia, a nawet powieszenia, mimo tego nie potrafi wyciągnąć odpowiednich wniosków. Rady dorosłych okazują się zawsze przydatne i pomocne, niestety bohater nie potrafi tego docenić. Zmienia swoje postępowanie pod wpływem miłości do Dżepetta (rusza na jego poszukiwanie) i Błękitnej Wróżki (pomaga jej, gdy ta trafia do szpitala).
Pełna przemiana następuje wtedy, gdy Pinokio oddaje Ślimakowi swoje ciężko zarobione pieniądze. Poświęcenie to oznaka dojrzałości i troski o słabszych. Czyn ten przesądza o wewnętrznej przemianie pajacyka, która skutkuje przemianą zewnętrzną – Pinokio staje się prawdziwym chłopcem.
Motyw zabawy
Kolejny ważny motyw baśni to zabawa – ulubione zajęcie Pinokia. Bieganie, bijatyki z kolegami, wizyty w cyrku – pajacyk najchętniej spędzałby w taki sposób cały dzień. Niepomny przestróg ojca i Świerszcza, łatwo ulega impulsowi i zapomina o swoich obowiązkach. Już na początku swoich przygód bohater sprzedaje elementarz po to, by uzyskać wstęp do teatru marionetek. Wizyta zakończyłaby się tragedią, gdyby nie współczucie Ogniojada.
Istotnym miejscem związanym z rozrywką jest Kraina Zabawek – raj dla wszystkich próżniaków i nieuków. Pinokio udaje się w to magiczne miejsce zachęcony przez szkolnego przyjaciela, Knota. Chłopcy, którzy postanawiają uciec od szkolnych i domowych obowiązków, nie mogą być rozczarowani. Niestety, wraz z zakazaną rozrywką przychodzi surowa, ale sprawiedliwa kara – wyrastają im ośle uszy. Magiczny raj staje się pułapką dla małych leniuchów i wielką nauczką dla Pinokia, któremu cudem udaje się pozbyć oślej skórki.
Dzięki tej przygodzie bohater zrozumie, że beztroska nie oznacza szczęścia ani dobrobytu.