Informacje wstępne
Panegiryk to utwór, który w jawny i dosadny sposób (często wręcz przesadny) sławi jakąś osobę, czyn lub wydarzenie. Gatunek ten narodził się w starożytnej Grecji, gdzie dzieła tego typu często były wygłaszane w czasie pogrzebów wybitnych jednostek. Panegiryczny charakter mogą mieć różnego rodzaju utwory: ody, elegie (pogrzebowe), listy, przemówienia itd.
„Kronika polska” Galla Anonima powstawała w latach 1112-1116. Dzieło to doskonale zachowało się do dzisiejszych czasów (aż w trzech rękopisach, chociaż żaden z nich nie jest oryginałem), lecz nadal niewiele wiadomo o jego autorze. Najnowsze badania wysuwają tezę, że był on zakonnikiem pochodzącym z Wenecji. Do Polski trafił przez Węgry, gdzie najpewniej pełnił posługę w klasztorze w miejscowości Samogyvar. W kraju tym miał także poznać księcia Bolesława Krzywoustego, gdyż sam pisał, że uczestniczył w jego spotkaniu z Kolomanem Uczonym (królem Węgier).
Geneza „Kroniki polskiej” nie jest do końca jasna, ale niemal pewny jest fakt, iż Gall Anonim stworzył ją zamówienie. Sam autor wielokrotnie wspomina, że dzieło tworzy dla zarobku, co może wskazywać na to, że jego powstanie było zaplanowane przez ludzi kierujących państwem. Niewątpliwie potrzebowali oni takiego utworu ze względów politycznych (wybielenie działań militarnych Krzywoustego na zachodniej granicy) oraz społecznych (utrwalenie wzorca dawnej świetności Polski wśród obywateli).
„Kronika polska” jako panegiryk
„Kronika polska” Galla Anonima jest dziełem bardzo specyficznym pod względem doboru faktów. Niektóre momenty polskiej historii są wręcz nadmiernie eksponowane, inne zaś zbywane krótkim „długo by o tym mówić”. Autor korzystał zapewne z dokumentów zebranych w książęcej kancelarii oraz przekazów ustnych. Wiele treści ubarwił swoją fantazją, tworząc dzieło z pogranicza historii i fabularnej opowieści – „gesta ducorum” („o czynach książęcych”).
Szczególnie uprzywilejowaną pozycję w „Kronice polskiej” Galla Anonima zajmują dwaj władcy: Bolesław Krzywousty (co jest oczywiste, wszak kronikarz pracował za czasów jego panowania) oraz Bolesław Chrobry – wspaniały monarcha stawiany za przykład swoim następcom.
Pierwszy król Polski został przedstawiony w „Kronice polskiej” jako władca idealny. Nie tylko imponował on mężnością, ale był także człowiekiem religijnym, fundującym nowe świątynie, dbającym o potrzeby swoich poddanych, szanującym prostych ludzi. Gall Anonim opisuje Chrobrego w sposób niezwykle pozytywny. To król, którego polityka wewnętrzna doprowadziła do tego, że ludzie posiadają wielkie bogactwa, a swoim zaangażowaniem w czasie bitew powodował, że przeciwnicy drżeli z przerażenia. Kontynuatorem jego wielkich osiągnięć miał być właśnie syn Władysława Hermana – Bolesław Krzywousty.
Już opis narodzin Bolesława Krzywoustego przypomina średniowieczne hagiografie, których bohaterowie przychodzili na świat dzięki Bożej interwencji. Kontrapunktem jest tutaj Zbigniew – przyrodni brat księcia. Gall Anonim wyraża się o nim niepochlebnie pisząc, że wyszedł z łona nałożnicy (podobnie mówią fakty, jednak autor „Kroniki polskiej” w bardzo znaczący sposób buduje tutaj różnice między rodzeństwem). Młodzieńcze życie Bolesława Krzywoustego to pasmo sukcesów i wspaniałych osiągnięć. Gall Anonim określa go mianem „marsowego chłopięcia” i opisuje jego wielkie sukcesy na polowaniach (samodzielne ubicie dzika i niedźwiedzia w wieku kilkunastu lat).
Autor „Kroniki polskiej” w niezwykle znamienny sposób opisuje konflikt Krzywoustego ze Zbigniewem. Podaje fakty historyczne, którym ciężko by zaprzeczać, lecz bardzo prędko usprawiedliwia swojego chlebodawcę, podając jako powody tego brutalnego działania podszepty złych doradców oraz emocji. W dodatku pisze on, że książę odbył pokutę (udał się do miejsc kultu św. Idziego), która spowodowała, że otrzymał wybaczenie od Zbigniewa, a lud zaczął patrzyć na niego przychylniej.
Ciekawy jest także sposób przedstawienia polityki zagranicznej Bolesława Krzywoustego. Gall Anonim sporo miejsca poświęca jego dokonaniom na Pomorzu (szerzenie wiary chrześcijańskiej), lecz niesamowicie oszczędnie wypowiada się o agresywnej polityce prowadzonej wobec Niemiec. Raczej stara się przedstawić Henryka II jako władcę, który nieustannie prowokował stronę polską – dzisiaj wiemy, że wcale tak nie było.
Bolesław Krzywousty jest także wspaniałym wojownikiem. W „Kronice polskiej” przylgnął do niego przydomek „Bolesław, który nie śpi”. Tak mieli nazywać go Niemcy, niesamowicie lękający się oddziałów prowadzonych przez samego księcia.
Podsumowanie
„Kronika polska” Galla Anonima zdecydowanie jest dziełem o panegirycznym charakterze. Wiele faktów z życia Bolesława Krzywoustego zostało zapewne wzbogaconych o inwencję twórczą autora. Wiele niekorzystnych aspektów jego polityki zostało z kolei wybielonych i przedstawionych w pozytywnym świetle. Nieco zatuszowana została także sprawa z okrutnym potraktowaniem Zbigniewa (został on oślepiony), która spotkała się przecież z ogromną krytyką społeczną. Te czynniki bezdyskusyjnie składają się na panegiryczny charakter „Kroniki polskiej” Galla Anonima, która w bardzo dosadny sposób chwaliła chlebodawcę jej autora oraz poprawiała wizerunek Krzywoustego wśród poddanych.