Dramat naturalistyczny wyłonił się w 2. połowie XIX wieku w sztuce europejskiej. Nastąpiło wówczas odejście od fantastycznej konwencji dramatu romantycznego w stronę realizmu. Wyrastał on z zainteresowania teorią Darwina, poglądami Comte'a, pismami Spencera. Ukazywał człowieka jako istotę determinowaną biologicznie i społecznie.
Dramat naturalistyczny - założenia teoretyczne
Głównym teoretykiem gatunku był Emil Zola, który określił jego najważniejsze cechy.
Przede wszystkim postulował wierne oddawanie rzeczywistości, bez elementów fantastyki, symboliki, metafizyki. Autor powinien być przezroczysty, prezentować tylko fakty, bez ich wartościowania. Jego rolą jako artysty winien być wybór właściwego tematu i oddanie go w sposób jak najbardziej wierny. Tematów należało szukać w codzienności, w życiu prostych ludzi i ukazywać je we wszystkich aspektach, choć nacisk kładziono jednak na te ciemne strony ludzkiej egzystencji: biedę, cierpienie, choroby i tematy tabu.
Bohater, najczęściej człowiek z ludu, miał być osobą „z krwi i kości” – nie uosobieniem jakiejś idei – podległym prawom biologicznym i społecznym. W charakterystyce bohaterów ważna rolę odgrywać miał język: zindywidualizowany, potoczny, żywy, daleki od wzniosłej poezji dramatu antycznego czy romantycznego.
Dramat naturalistyczny w praktyce
Dramat naturalistyczny dążył do wiernego oddania rzeczywistości, w tym celu z drobiazgowością opisywano w didaskaliach szczegóły scenografii. Na scenie znajdowało się więc wiele rekwizytów.
Dominowała tematyka społeczna, psychologiczna i moralna. Zwracano uwagę na znacznie konwenansów i podwójną moralność ludzi. Akcja miała znaczenie drugorzędne, podporządkowana była charakterystyce bohaterów. Nie wprowadzano więc zawiłych intryg czy wątków pobocznych.
Bohaterowie na ogół wywodzili się z niższych klas społecznych. Kreowano postacie złożone, nie czarno-białe, ale wewnętrznie skompilowane. Bohaterowie podlegali prawom biologicznym, walczyli o swoje miejsce w społeczeństwie i swój dobrobyt, jednocześnie podlegali rozmaitym konwenansom. Posługiwali się zwykłym potocznym językiem właściwym dla danej grupy społecznej, ale pozbawionym wulgaryzmów.
Realizm był zachowany także w sposobie ujmowania wydarzeń połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi, w układzie chronologicznym. Także gra aktorska zmierzała do realistycznego oddania zachowań postaci, wprowadzono tzw. czwartą ścianę, odcinając niejako aktorów od publiczności. Nie było już kwestii wypowiadanych na stronie (do publiczności).
Przedstawiciele dramatu naturalistycznego
Henryk Ibsen: „Dom lalki”, „Upiory”, „Wróg ludu”
August Strindberg: „Pierwsze ostrzeżenie”, „Panna Julia”
Gerhart Hauptmann: „Przed wschodem słońca”, „Tkacze”
Bernard Shaw: „Profesja pani Warren”, „Nigdy nie nie wiadomo”, „Uczeń diabła”
Maksim Gorki: „Mieszczanie”, „Na dnie”, „Letnicy”
Gabriela Zapolska: „Żabusia”, „Moralność pani Dulskiej”, „Panna Maliczewska”
Jan August Kisielewski: „Karykatury”, „W sieci”
Włodzimierz Perzyński: „Aszantka”, „Lekkomyślna siostra”, „Majowe słońce”, „Dzieje Józefa”