Zerwanie stosunków polsko-radzieckich (1943) - przyczyny, okoliczności

Mimo podpisania w 1941 roku paktu Sikorski – Majski stosunki między emigracyjnym rządem w Londynie a władzami ZSRR pozostawały ciągle bardzo napięte. Obie strony walczyły przeciwko wspólnemu wrogowi, jakim były Niemcy, jednakże kwestią sporną pozostawało ustalenie wschodniej granicy państwa polskiego. ZSRR oficjalnie uznawało aneksję Kresów z roku 1939 za pozostającą w mocy, na co nie zgadzał się rząd polski. Mimo to jednak oficjalne kontakty udawało się utrzymać aż do roku 1943 i sprawy katyńskiej.

Wiosną 1943 roku Niemcy poinformowali świat o znalezieniu masowych grobów polskich oficerów niedaleko Katynia. O zbrodnię oskarżyli Związek Radziecki. Do Katynia zaproszono międzynarodowych obserwatorów, mając nadzieję na to, że odkrycie to wywoła pęknięcia w gronie koalicji. Znalezienie grobów oficerów polskich było dużym ciosem dla polskiej opinii i rządu. Wiedziano już wcześniej o zaginięciu części polskich jeńców, jednakże ich los był dotąd tajemnicą, uważano m.in. że mogli wpaść w ręce niemieckie. Mimo tego strona polska postępowała ostrożnie w kwestii grobów katyńskich. Do radzieckiego rządu wysłano notę utrzymaną w neutralnym tonie z prośbą o ustosunkowanie się ZSRR do niemieckich odkryć.

Jednakże w rządzie radzieckim od dawna dojrzewał już pomysł odcięcia się  od londyńskich władz polskich. Józef Stalin przygotowywał już w sekrecie zalążek komunistycznego, podporządkowanego mu rządu, który miał zostać narzucony Polakom po zwycięstwie. Kłopotem w tym wypadku było istnienie legalnego rządu w Londynie. Sprawa katyńska wydawała się idealnym pretekstem do rozwiązania tego problemu.

W odpowiedzi na polskie pismo rząd radziecki oskarżył polityków w Londynie o wspieranie „hitlerowskich kłamstw” i działanie na szkodę ZSRR. Następnie, 25 kwietnia 1943 roku doszło do zerwania stosunków polsko – radzieckich.

Wydarzenie to znacznie osłabiło pozycję rządu londyńskiego w koalicji antyhitlerowskiej. Dla zachodnich Aliantów sprawą priorytetową było utrzymanie dobrych stosunków z ZSRR, nawet kosztem Polski, stąd też coraz niechętniej spoglądano na polskie władze. Z drugiej strony dla Stalina zerwanie z rządem londyńskim było pierwszym krokiem na drodze do przejęcia władzy w Polsce. Dokładnie rok później, w lipcu 1944 Stalin pokazał światu własną propozycję rządu polskiego, która została uznana przez wielkie mocarstwa. Polska miała wejść w sferę wpływów ZSRR.