Śmierć Lenina (1924) i walka o władzę w Partii

Włodzimierz Iljicz Lenin, twórca Związku Sowieckiego, od końca wojny domowej w Rosji odgrywał coraz mniejszą rolę w państwie. Nie wynikało to jednak z jego własnej decyzji. Kluczowym powodem był jego słaby stan zdrowia, który stanowił pretekst dla jego konkurentów politycznych, by w „obawie o zdrowie przywódcy” faktycznie odsuwać go od realnej władzy. Punktem przełomowym były tu lata 1922 – 1923, kiedy to Lenin doznał serii wylewów. Spowodowały one znaczny paraliż jego ciała i faktycznie zmusiły go do wycofania się z polityki. Istnieją poszlaki wskazujące na to, że umierający wódz rewolucji zdawał sobie sprawę z trwającej w partii walki o władzę po nim. W swoim testamencie politycznym ostrzegał też partię przed Józefem Stalinem, którego uważał za zbyt ambitnego i brutalnego. Lenin był już jednak zbyt schorowany i izolowany od społeczeństwa (między innymi właśnie przez Stalina), by móc wpłynąc na wyniki owej walki. Ostatecznie zmarł 21.01.1924 roku.

Śmierć Lenina stała się dla jego towarzyszy sygnałem do walki o władzę w państwie, gdzie często kolejni konkurenci posługiwali się legendą wodza rewolucji jako swoją kartą atutową. Stąd też decyzja o zabalsamowaniu zwłok Lenina i umieszczeniu ich w swoistym miejscu kultu, wbrew jego wyraźnym życzeniom w kwestii pochówku.

Tymczasem w partii bolszewickiej doszło do ostrego rozłamu na zwolenników dwóch głównych opcji politycznych. Pierwsza grupa skupiona była wokół osoby Lwa Trockiego, jednego z najbliższych współpracowników Lenina, uważanego niejako za naturalnego następcę wodza. W opozycji do niego stał „triumwirat” Grigorija Zinoniewa, Lwa Kamieniewa i Józefa Stalina. Dwaj pierwsi działacze byli uważani wtedy za wyjątkowo ważnych w strukturach partii, Stalin zaś był uważany za osobę ambitną, ale niegroźną, stąd też jego dopuszczenie do sojuszu. Trwająca kilka lat walka zakończyła się ostatecznie usunięciem Trockiego z partii (1927), pod pretekstem „odchyleń ideologicznych”, wkrótce zaś Trocki został wydalony z ZSRR. W tym momencie jednak Stalin, który wykorzystał wewnętrzną walkę w partii do wzmocnienia swoich wpływów, zwrócił się przeciwko dawnym sojusznikom, wykorzystując zarówno argumenty o „odchyleniach ideologicznych”, sfabrykowane dowody na temat działalności antyrewolucyjnej, jak również żydowskie korzenie wrogich mu działaczy. Stalin we współdziałaniu z Nikołajem Bucharinem i Aleksiejem Rykowem wyeliminował z partii Zinoniewa oraz Kamieniewa, potem zaś pozbył się swoich nowych sojuszników, opierając rządy na własnych ludziach, w tym niesławnym Gienrichu Jagodzie, późniejszym szefie NKWD. W roku 1929 Stalin stał się faktycznie jedynym przywódcą ZSRR.