Rusyfikacja na ziemiach polskich w XIX w. - definicja, działania, skutki

Rusyfikacją nazywamy całą gamę działań, jakie podejmowała administracja Imperium Rosyjskiego w celu wynarodowienia Polaków pod własnym panowaniem. Celem tych działań było oczywiście wchłonięcie żywiołu polskiego do narodu rosyjskiego, a przez to likwidacja zarzewia buntu, jakim zawsze z perspektywy Rosji były tereny Królestwa Polskiego.

Działania rusyfikacyjne były prowadzone z różną intensywnością, w zależności od aktualnej sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej. W okresie od 1815 do 1831 roku istnienie względnie silnej polskiej administracji hamowało rusyfikację w Królestwie Pruskim, chociaż nie na Kresach, wcielonych bezpośrednio do Rosji. Nieudane powstanie listopadowe wzmogło naciski wynarodawiające, trwające przez około 20 lat (tzw. noc paskiewiczowska). Ponowny okres odwilży po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej (lata 50. XIX wieku) charakteryzował się odrodzeniem polskiego szkolnictwa i administracji, a także zmniejszeniem nacisku na rusyfikację; wtedy to odnosiła sukcesy polityka hrabiego Aleksandra Wielopolskiego. Jego program, jak również cały okres odwilży został zniweczony przez klęskę powstania styczniowego (1864), potem zaś wstąpienie na tron Aleksandra III.

Metody rusyfikacji były różnorakie i obejmowały zarówno działania jawne i oczywiste, jak i bardziej ukryte. Starano się jak najbardziej rusyfikować szkolnictwo, likwidując szkoły polskojęzyczne i ograniczając nauczanie polskiego do roli „języka obcego”. Rosyjski był tez oczywiście powszechnie używany jako język urzędowy. Historia Rzeczpospolitej była pokazywana w jak najgorszym świetle, w przeciwieństwie do rosyjskiej. Budowano różnego rodzaju pomniki, mające sławić cara i rosyjskich bohaterów. W administracji i we władzach umieszczano wielu urzędników rdzennie rosyjkiskich, starano się też propagować użycie rosyjskiego wszędzie, gdzie było to możliwe. Aktywnie walczono z polskimi manifestacjami i innymi działalnościami patriotycznymi, zwłaszcza zaś z tajnym nauczaniem po polsku, które było popularną formą oporu przeciw rusyfikacji. Likwidowano kościoły unickie, a wiernych siłą nawracano na prawosławie. Jednocześnie Polacy chcący robić karierę w administracji lub wojsku rosyjskim musieli zazwyczaj dobrowolnie przejść na prawosławie lub protestantyzm, katolikom blokowano bowiem możliwości awansu. Uciekano się także do deportacji  i przesiedlania w głąb Rosji osób i rodzin, które władze carskie uważały za niebezpieczne. W późniejszych latach starano się propagować szeroko idee panslawizmu, czyli jedności wszystkich Słowian pod przewodnictwem Rosji.

Rusyfikacja odniosła jedynie połowiczne sukcesy. Z jednej strony nie była ona w stanie zniszczyć polskiego ducha narodowego i większa część społeczeństwa, z nielicznymi wyjątkami, poczuwała się do polskości. Z drugiej udało się wykształcić w mieszkańcach Królestwa Polskiego swoiste przywiązanie do państwowości, co objawiało się w latach  I wojny światowej traktowaniem żołnierzy Państw Centralnych (a nawet żołnierzy Legionów) jak okupantów i pomoc dla wojsk carskich.