Sytuacja Polaków w zaborze rosyjskim po powstaniu listopadowym

Klęska powstania listopadowego we wrześniu 1831 jest końcem dawnej autonomii, jaką w obrębie Rosji cieszyło się Królestwo Polskie. Jednym z następstw zrywu niepodległościowego była fala represji, które rozciągnęły się w czasie na wiele lat.

Namiestnikiem Królestwa został Iwan Paskiewicz, zdobywca Warszawy w roku 1832. Przeprowadził on z polecenia cara akcję likwidującą bądź ograniczającą autonomię Królestwa. Jednym  z najwyraźniejszych tego przykładów jest faktyczne zastąpienie konstytucji Statusem Organicznym. Likwidował on polską armię i sejm. W 1833 roku wprowadzono „stan oblężenia”, czyli stan wojenny, który poszerzał kompetencje carskiej administracji. Jednocześnie rozpoczęła się intensywna rusyfikacja, zlikwidowano polskie szkolnictwo. Na Polaków nałożono wysokie kontrybucje. Cały okres popowstaniowy nazywany jest często „nocą paskiewiczowską”. Symbolem tych czasów jest zbudowana za pieniądze ściągnięte z Polaków Cytadela warszawska, mająca zbombardować miasto w razie kolejnej rewolucji.

W latach 50. działania te znacznie osłabły. Było to głównie zasługą Aleksandra Wielopolskiego, polskiego arystokraty obracającego się w najwyższych kręgach władzy Imperium Rosyjskiego. Margrabia ów uważał, że o ile odzyskanie niepodległości nie jest na razie możliwe, można uzyskać drogą wzajemnych ustępstw i lojalizmu znaczne poprawienie sytuacji Królestwa. Wielopolski jest do dzisiaj postacią kontrowersyjną. Wiele osób, zarówno ówcześnie, jak i obecnie uważa go za zdrajcę sprawy polskiej, z drugiej zaś strony jego działania przyniosły wiele bezpośrednio pozytywnych rezultatów, czego nie można powiedzieć o powstaniach. Między innymi doszło do częściowego odrodzenia polskiego szkolnictwa i zmniejszenia rusyfikacji.

Okres  lat 50. jest także okresem masowych manifestacji patriotycznych, związanych między innymi z rocznicą powstania listopadowego czy pogrzebem wdowy po generale Sowińskim. Zarówno manifestacje związane z tymi wydarzeniami, jak i propagowanie „żałoby narodowej” z powodu braku niepodległości budziły zdenerwowanie i gwałtowne reakcje caratu, a ostatecznie – wybuch powstania w roku 1861.